Είναι η σιωπή απλά η απουσία του ήχου και του λόγου, όπως θεωρείται από ορισμένους και το κακό η απουσία του καλού;
Ή μήπως είναι ένας μαγικός τόπος γεμάτος με απροσδόκητα και δυσθεώρητα ύψη και απροσμέτρητα βάθη;
Κάτι περισσότερο από απουσία
«Ακούμε τη σιωπή καλύτερα, μόλις έχει σβήσει και η τελευταία νότα της μουσικής.»
Τάδε έφη Μαξ Πικάρ, Ελβετός συγγραφέας και φιλόσοφος, σχετικά με τη φύση της σιωπής σε δοκίμιο του. Αφότου τη γνωρίσουμε, είναι αδύνατον να τη θεωρήσουμε ξανά απλώς μια απουσία.
Γεννημένος το 1888 στη Γερμανία, ο Πικάρ έγραψε για πολλά πράγματα γενικώς και πολλά για τη σιωπή. Το βιβλίο του που πραγματεύεται συγκεκριμένα αυτό το θέμα έχει τίτλο «Ο κόσμος της σιωπής» και δημοσιεύθηκε το 1948. Ήταν το έργο ενός Ελβετοεβραίου που ζούσε σε μια Ευρώπη που ήταν ακόμα άφωνη από τη φρίκη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Τα κείμενά του είναι αρκετά ασαφή, ακόμα και δυσνόητα μερικές φορές, περιέχουν εντούτοις υπαινιγμούς πολύ πρακτικούς. Η σιωπή, άλλωστε, είναι ένα θέμα που ίσως επιβάλλει την ασάφεια.
Κατάπληξη, ταπεινότητα και ομιλία
Πώς μπορούν οι σκέψεις γύρω από τη σιωπή να θεωρηθούν κάτι το πρακτικό; Κι όμως, παρόλο που δεν θα μας δώσει πιθανότατα κάποιο άμεσο και χειροπιαστό όφελος, ο στοχασμός γύρω από τη σιωπή θα μας βοηθήσει να συνειδητοποιήσουμε το πόσο λίγα γνωρίζουμε σχετικά με αυτό. Συνειδητοποιώντας το μέγεθος της άγνοιάς μας, θα μπορέσουμε να νιώσουμε κατάπληξη και ταπεινότητα και να δούμε τον κόσμο όπως πραγματικά είναι. Αν δεν μπορέσουμε να δούμε τον κόσμο όπως πραγματικά είναι, θα αποτύχουμε τελικά ως άνθρωποι.
Και αυτό είναι το λιγότερο πρακτικό πράγμα από όλα.
Η σιωπή σχετίζεται και με την ομιλία. Ο Πικάρ δεν θεωρούσε ότι τα δύο είχαν εχθρική ή ανταγωνιστική σχέση μεταξύ τους, αντίθετα πίστευε ότι η σιωπή είχε ζωτική σημασία για τη συζήτηση και τη γλώσσα. Σε αυτή την περίπτωση, ας το σκεφτούν καλά όσοι εκτιμούν τις λέξεις και ας αρχίσουν να εκτιμούν και τη σιωπή εξίσου.
Το ακόλουθο παράδειγμα που δίνει ακούγεται πολύ αινιγματικό:
«Όταν συζητούν δύο άνθρωποι, υπάρχει πάντα κι ένας τρίτος: η Σιωπή, που ακούει.»
Αυτό θυμίζει το φαινόμενο που απαντά μόνο ανάμεσα σε παλιούς φίλους και παντρεμένα από καιρό ζευγάρια, που γνωρίζονται και συνδέονται βαθιά, οι οποίοι πολύ συχνά μπορεί να μένουν μεταξύ τους σιωπηλοί για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Αλλά είναι μια μεστή σιωπή μέσω της οποίας επικοινωνούν και όχι κάτι που τους χωρίζει.
Μια άλλη θέση του Πικάρ ήταν ότι «η ομιλία προήλθε από τη σιωπή» – δηλαδή, ότι η ανθρώπινη ομιλία θεμελιώνεται πάνω στη σιωπή.
Πραγματικά, πολλές φορές ενώ καθόμαστε σιωπηλοί, τυχαίνει να ξεπηδήσουν από το μυαλό μας νέες λέξεις και ιδέες. Ακόμα κι αν δεν μένουμε εκουσίως σιωπηλοί και ήσυχοι και το μυαλό μας πλημμυρίζει με ένα σωρό άσχετες ή τετριμμένες σκέψεις, μερικές αληθινά εμπνευσμένες ιδέες μπορεί να εμφανιστούν επίσης.
Σιωπή και τεχνολογία
Ιδιαίτερα επίκαιρες φαντάζουν οι σκέψεις που διατύπωσε ο Πικάρ γύρω από τη σχέση της σιωπής με την τεχνολογία.
Σε μια του ανάλυση για το ράδιο, γράφει: «Η γνώση μας ότι το ράδιο εκπέμπει φαίνεται ότι έχει εμπεδωθεί για τα καλά». Αυτό ίσως ακούγεται πολύ αόριστο ή απόλυτο, μόνο όμως μέχρι να σκεφτούμε πώς χρησιμοποιούμε την τεχνολογία σήμερα.
Τα περισσότερα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης, για παράδειγμα, συχνά αποφασίζουν τα ίδια αν θα προκρίνουν κάτι ως γεγονός ή όχι, αν κάτι πρέπει να συζητηθεί ή όχι και πότε κλείνει μια παρόμοια συζήτηση.
Η σιωπή μάς προφυλάσσει από τέτοιου είδους καταχρήσεις των δυνατοτήτων της τεχνολογίας. Κυρίως, όμως, προφυλάσσει τον κόσμο των ανώτατων αξιών και των ανεκτίμητων πραγμάτων. Σύμφωνα με τον Πικάρ, «η σιωπή βρίσκεται έξω από τον κόσμο του κέρδους και της χρηστικότητας. Δεν είναι εκμεταλλεύσιμη. Δεν είναι παραγωγική.»
Το δώρο της σιωπής
Όταν εκτιμούμε τη σιωπή, αναγνωρίζουμε και την αξία του να είμαστε μαζί με την οικογένεια και τους φίλους μας, ακόμα κι αν δεν κάνουμε κάτι ιδιαίτερο – δεν τρώμε, δεν συζητάμε, δεν ψυχαγωγούμαστε. Επιτρέποντας τη σιωπή, επιτρέπουμε την παρατήρηση όσων μας περιβάλλουν, δίνοντας λιγότερη σημασία στην αυτο-παρατήρηση.
Όταν απολαμβάνουμε τη σιωπή, είναι σαν αποδεχόμαστε ότι τα πράγματα έχουν αξία, ακόμα και αν δεν «παράγουν αξία».
Το έργο του Πικάρ μάς βοηθά να κατανοήσουμε βαθύτερα το σημαντικό αυτό δώρο της σιωπής και μας παρακινεί να παρατηρήσουμε τη σιωπή εδώ και τώρα και να την αφήσουμε μιλήσει – όσο περίεργο κι αν ακούγεται αυτό.
Μετάφραση: Αλία Ζάε
