Στο α΄μέρος του άρθρου μας για τη σοφία, εξετάσαμε πώς ο δυτικός κόσμος έχει απομακρυνθεί από την επιδίωξή της, έχοντας τώρα ως στόχο την «αυτοπραγμάτωση». Αλλά η ουσία της σοφίας είναι η ηθική ή αλλιώς, όπως έγραψε ο Ρωμαίος πολιτικός Κικέρων, η ικανότητα διάκρισης μεταξύ σωστού και λάθους, η οποία διαπερνά όλες τις δραστηριότητές μας.
Η διορατικότητα των αρχαίων Ελλήνων σχετικά με τη φύση της σοφίας προήλθε μέσα από την κατανόηση της θεάς που την αντιπροσώπευε, της Αθηνάς Παλλάδας. Ίσως η εξέταση των μύθων και της προσωπικότητας της γλαυκομάτας θεάς μάς βοηθήσει να γίνουμε σοφότεροι, άνθρωποι που μπορούν να διακρίνουν πιο καθαρά μεταξύ σωστού και λάθους.
Προέλευση της Αθηνάς
Ο πατέρας της Αθηνάς, ο Δίας, ήταν ο βασιλιάς των θεών και ο ανώτατος άρχοντας του σύμπαντος. Αλλά δεν ήταν πάντα ο ανώτατος άρχοντας.
Ο παππούς του, ο Ουρανός, ο αρχικός θεός του ουρανού εκθρονίστηκε από τον γιο του, τον Τιτάνα Κρόνο, ο οποίος με τη σειρά του εκθρονίστηκε από τον γιο του, τον Δία. Αυτή η εξέλιξη δεν ήταν απλώς μια ‘αλλαγή φρουράς’: περιελάμβανε μια θεμελιώδη αλλαγή στη φύση του σύμπαντος. Οι Τιτάνες, τους οποίους κυβερνούσε ο Κρόνος, ήταν αρχέγονα και χαοτικά όντα, ενώ ο Δίας και οι Ολύμπιοι θεοί έφεραν στο σύμπαν την τάξη και τη δικαιοσύνη: επαναπροσδιόρισαν και αναμόρφωσαν πλήρως το σύμπαν.
Ας υποθέσουμε ότι αυτή η αλλαγή εξουσίας αντιπροσωπεύει μια εκτεταμένη διαδικασία μαζικών κινήσεων αερίων, εκρήξεων, μαύρων τρυπών και άλλων αναταραχών – όμως μέσα από αυτήν εμφανίζεται η τάξη, η οργάνωση και η ζωή. Ο Ουρανός και ο γιος του, ο Κρόνος, δεν μας δίνουν την αίσθηση ότι σκέφτονται. Ενεργούν και αντιδρούν, και αυτό είναι όλο. Αλλά με την εμφάνιση του Δία, αισθανόμαστε ένα μυαλό που τα καταλαβαίνει όλα, που κυβερνά και κρατάει τα πράγματα ενωμένα, καταστρέφοντας το κακό όταν πρέπει.
Πρώτη γυναίκα του Δία ήταν η Τιτανίδα Μήτις, το όνομα της οποίας σημαίνει «πονηριά», «πολύτροπος νοηση» ή «σοφία». Ήταν κόρη του Τιτάνα Ωκεανού και της Τιτανίδας Τηθύος, το στοιχείο της ήταν το νερό και το ζώο της η αλεπού. Αν και το ζευγάρι ήταν πανίσχυρο, υπήρχε μια προφητεία, όπως αναφέρει ο Ησίοδος, την οποία γνώριζε ο Δίας, που έλεγε ότι η Μήτις θα του γεννούσε πρώτα μία κόρη κι έπειτα έναν γιο, ο οποίος θα ξεπερνούσε και θα εκθρόνιζε τον πατέρα του.
Ωστόσο, ο Δίας ξεγέλασε τη Μήτιδα και την κατάπιε, λίγο πριν εκείνη γεννήσει την κόρη τους:
«Μα όταν πια τη θεά Αθηνά, την αστραπόματη, έμελλε εκείνη να γεννήσει, τότε με δόλο το νου της ο Δίας τον ξεγέλασε και με χαριτωμένα λόγια στην κοιλιά του την κατάπιε, με συμβουλές της Γης και του Ουρανού που ᾽ναι γεμάτος άστρα. Γιατί έτσι τον συμβουλέψανε, για να μην πάρει άλλος κανείς απ᾽ τους αιώνιους θεούς στη θέση του Δία τη βασιλική εξουσία. Γιατί απ᾽ αυτήν ήταν μοίρα να γίνουνε παιδιά υπέρτερα στο νου απ᾽ όλους. Πρώτα μια κόρη θα γεννούσε, την αστραπόματη την Τριτογένεια, που θα ᾽χε ορμή και φρόνιμη βουλή ίσα με τον πατέρα της, μα έπειτα έμελλε να γεννήσει γιο που θα γινόταν βασιλιάς θεών κι ανθρώπων και θα ᾽χε καρδιά υπερδύναμη. Μα πιο μπροστά ο Δίας στην κοιλιά του την κατάπιε, για να στοχάζεται μαζί του η θεά το καλό και το κακό.» (Θεογονία, 886-900, μετ. Στ. Γκιργκένης)
Ο Δίας είναι σίγουρος πια ότι η Μήτις δεν αποτελεί πλέον απειλή. Όμως, λίγο καιρό αργότερα, εμφανίζει πονοκέφαλο που αρχίζει κυριολεκτικά να τον διαλύει: Ο βασιλιάς των θεών ουρλιάζει από αγωνία και κανείς δεν φαίνεται να μπορεί να ανακουφίσει τον πόνο του, μέχρι που ο Προμηθέας συμβουλεύει τον Ήφαιστο πώς να τον βοηθήσει.
Κάθε πρόσωπο της ιστορίας αυτής έχει συμβολική σημασία. Πρώτον, ο Προμηθέας, ένας Τιτάνας, πήρε το μέρος του Δία ενάντια στους Τιτάνες. Γιατί;
Μία ένδειξη μας δίνει το όνομά του, που σημαίνει «πρόνοια». Ο Προμηθέας προέβλεψε ότι ο Κρόνος θα έχανε στη μάχη εναντίον του γιου του κι έτσι πήρε το μέρος των νικητών. Η προβλεπτικότητα είναι μια μορφή σοφίας.
Δεύτερον, ο Ήφαιστος, ο κουτσός γιος του Δία και της Ήρας, είναι ο οπλουργός των θεών, αυτός που σφυρηλατεί το μέταλλο και είναι ο μάστορας και θεός-προστάτης της μεταλλοτεχνίας. Με άλλα λόγια, είναι ο υπερασπιστής των θεών.
Ο Προμηθέας λέει στον Ήφαιστο να πάρει το τσεκούρι του και να ανοίξει με αυτό το κεφάλι του Δία στα δύο. Όλοι οι θεοί γίνονται μάρτυρες αυτού του γεγονότος. Στην αρχή τρομάζουν καθώς το κρανίο ανοίγει και στη συνέχεια μένουν κατάπληκτοι, καθώς από το ρήγμα εμφανίζεται πρώτα μια αιχμή δόρατος και κατόπιν η – πλήρως θωρακισμένη – θεά Αθηνά.
Μια παρθενική γέννηση
Υπάρχουν αρκετοί παραλληλισμοί μεταξύ αυτού του ελληνικού μύθου για τη γέννηση της σοφίας και της σοφίας στη Βίβλο. Ένα κοινό σημείο που προβάλλεται είναι ότι η σοφία δεν γεννιέται μέσω της σάρκας, μέσω της βιολογίας και του σωματικού έρωτα, αλλά γεννιέται παρθενογενετικά.
H σοφία, μας λέει ο μύθος, είναι sui generis – μοναδική στο είδος της. Ένα από τα χαρακτηριστικά της είναι ότι έρχεται πλήρως εξοπλισμένη. Δεν χρειάζεται ούτε να οπλιστεί ούτε να προετοιμαστεί, διότι στην ουσιαστική της φύση είναι οπλισμένη. Η Αθηνά γεννιέται πλήρως εξοπλισμένη: πλήρως επαρκής, πλήρως ικανή, πλήρως ισχυρή.
Για να αναφερθούμε ξανά στη Βίβλο, μας λέει ότι στη ζωή του ο Ιησούς δεχόταν συνεχώς λεκτικές επιθέσεις και προκλήσεις, στις οποίες, ωστόσο, πάντα απαντούσε αποτελεσματικά και αποφασιστικά. Από πού πήρε αυτός ο άνθρωπος τη μόρφωσή του, θρηνούν οι Φαρισαίοι και οι δάσκαλοι; Ποιος τον δίδαξε; Δεν είναι μορφωμένος, άρα πώς μπορεί να απαντά έτσι;
Αυτό που λέει ο μύθος της Αθηνάς είναι ότι η παιδεία δεν είναι το ίδιο με τη σοφία – μπορεί κάλλιστα να βρίσκεται σε αντίθεση με αυτήν. Η σοφία έχει αξιωματική δύναμη ∙ είναι θεμελιώδης. Προηγείται αυτού που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «σκέψη». Με άλλα λόγια, η σοφία είναι διαισθητική – αναδύεται από τα βάθη της ψυχής μας. Όλοι ξέρουμε ότι αυτό ισχύει όταν βλέπουμε απλούς ανθρώπους να επιδεικνύουν περισσότερη σοφία – μερικές φορές θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε κοινή λογική – από τους μορφωμένους της εποχής μας.
Πώς μπορεί κάποιος μορφωμένος να στερείται σοφίας; Δυστυχώς, όταν η εκπαίδευση διαχωρίζεται από τη σοφία, αυτό είναι δυνατό να συμβεί.
Ένα τελευταίο σημείο σχετικά με την παρθενογένεση της Αθηνάς είναι ότι, σχεδόν αμέσως μετά τη γέννησή της, ζητά από τον Δία να παραμείνει για πάντα παρθένα, αίτημα το οποίο εκείνος ικανοποιεί.
Αυτό σημαίνει ότι η σοφία είναι καθαρή και αμόλυντη, αμόλυντη από τη σαρκικότητα. Επιπλέον, ότι διατηρεί μια ανεξάρτητη, αντικειμενική άποψη, επειδή δεν μολύνεται από σχέσεις ή έστω από μια ειδική σχέση που θα μπορούσε να προκαλέσει μεροληψία. Είναι η Αιώνια Παρθένος, που δεν μπορεί να μολυνθεί.
Σαφώς, η ιδέα είναι ότι η γνώση είναι αντικειμενική και ότι η ίδια η υποκειμενικότητα βρίσκεται υπό την κυριαρχία της πραγματικότητας. Αυτό είναι ένα ισχυρό αντίδοτο για ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονης σκέψης.
Στο γ΄ μέρος αυτής της σειράς, θα εξετάσουμε μερικές από τις σημαντικότερες δράσεις της και το πώς η κατανόηση της θεάς της σοφίας μπορεί να μας βοηθήσει να επιστρέψουμε ‘σπίτι’.
Μπορείτε να διαβάσετε το α΄μέρος εδώ.
Του James Sale
Επιμέλεια: Αλία Ζάε
