Η ταινία «Σολάρις» του Αντρέα Ταρκόφσκι κυκλοφόρησε το 1972, μια εποχή που ο αθεϊσμός είχε ήδη διαδοθεί ευρέως, ριζώνοντας στο μυαλό και την καρδιά πολλών ανθρώπων.
Αν και πολλοί άνθρωποι είχαν πάψει να πιστεύουν στον Θεό, υπήρχαν και αυτοί που, έχοντας διατηρήσει την πίστη τους, μιλούσαν για τη σύνδεση του ανθρώπου με τον ανώτερο νου, με το κοσμικό στοιχείο, με το θείο.
Η ταινία, η πλοκή της οποίας βασίστηκε στο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας «Σολάρις» του Πολωνού συγγραφέα Στάνισλαβ Λεμ, αφηγείται τη σχέση ενός ωκεανού που καλύπτει έναν ολόκληρο σχεδόν πλανήτη και διαθέτει νοημοσύνη με μία ομάδα επιστημόνων εγκατεστημένων σε ένα διαστημικό σταθμό που είναι σε τροχιά γύρω από τον πλανήτη, οι οποίοι βιώνουν μυστηριώδη φαινόμενα που δείχνουν να συνδέονται με τον πλανήτη. Οι προσπάθειες να εξηγηθούν αυτά τα φαινόμενα μέσω της επιστήμης αποδεικνύονται αδιέξοδες, και το κοινό αφήνεται να αποφασίσει μόνο του για το μέλλον και τη μοίρα των ηρώων της ταινίας και όλης της ανθρωπότητας.
Solaristics
Σύμφωνα με το σενάριο, όταν σε έναν μελλοντικό χρόνο η ανθρωπότητα έχει κατακτήσει τις διαστρικές πτήσεις, εμφανίζεται η ηλιακή επιστήμη – μια επιστήμη που μελετά τον μακρινό πλανήτη Σολάρις.
Στη Γη, τίθεται το ερώτημα εάν είναι απαραίτητο να συνεχιστεί η πολυέξοδη εξερεύνηση αυτού του πλανήτη ή αν πρέπει να περιοριστεί τελικά το πρόγραμμα, αφού η έρευνα έχει φτάσει σε αδιέξοδο.
Άντριου Μπάρτον
Ο πατέρας του Κρις Κέλβιν, πρωταγωνιστή της ταινίας και μελλοντικού κοσμοναύτη, αναζητά απάντηση σε μια δύσκολη ερώτηση. Προσκαλεί στο κτήμα του, όπου έχει διατηρήσει απείραχτο σε μεγάλο βαθμό το φυσικό τοπίο, έναν από τους πρώτους πιλότους που πέταξαν στον πλανήτη Σολάρις, τον Άντριου Μπάρτον, για να μοιραστεί με τον Κρις την εμπειρία του από αυτήν τη μακρινή αποστολή.
Ωστόσο, δεν υπάρχει αμοιβαία κατανόηση μεταξύ τους.
Ο Κέλβιν, ο οποίος είναι ψυχολόγος, λέει στον Μπάρτον:
«Μου φαίνεται ότι η ηλιακή επιστήμη έχει φτάσει σε αδιέξοδο ως αποτέλεσμα μιας ανεύθυνης φαντασίας. Με ενδιαφέρει η αλήθεια, αλλά εσείς θέλετε να με κάνετε μεροληπτικό υποστηρικτή. Δεν έχω δικαίωμα να παίρνω αποφάσεις βασισμένος σε συναισθηματικές παρορμήσεις. Δεν είμαι ποιητής, έχω έναν πολύ συγκεκριμένο στόχο: είτε να σταματήσω την έρευνα, να απομακρύνω τον σταθμό από την τροχιά και να επικυρώσω το αδιέξοδο και την κρίση της ηλιακής επιστήμης είτε να λάβω ακραία μέτρα. Είναι δυνατό ακόμη και να χτυπήσουμε τον ωκεανό με σκληρή ακτινοβολία».
Ο Μπάρτον τού απαντά:
«Αυτό όχι! Θέλεις να καταστρέψεις αυτό που τώρα δεν μπορείς να καταλάβεις; Συγγνώμη, αλλά δεν είμαι υποστηρικτής της γνώσης με οποιοδήποτε κόστος. Η γνώση είναι αληθινή μόνο όταν βασίζεται στην ηθική».
«Ηθική ή ανήθικη, η επιστήμη φτιάχνεται από τον άνθρωπο», αντιτείνει ο Κέλβιν.
«Λοιπόν, μην κάνετε την επιστήμη ανήθικη. Είναι περίεργο», επιμένει ο Μπάρτον.
«Τίποτα το περίεργο. Εξάλλου, ακόμα και εσείς οι ίδιοι δεν είστε σίγουροι ότι όλα όσα είδατε εκεί δεν ήταν παραισθήσεις. Μπορώ να το καταλάβω», απαντά ο Κέλβιν.
«Ευχαριστώ. Σκεφτείτε όσα είπαμε», του λέει ο Μπάρτον.
Οι επιστήμονες είχαν θεωρήσει τον Μπάρτον τρελό λόγω της ιστορίας που είχε αφηγηθεί για ένα μωρό τεσσάρων μέτρων που είχε δει στην επιφάνεια του ωκεανού του πλανήτη που εξερευνούσε. Το βρέφος ήταν ακριβώς το ίδιο με αυτό που είδε ο Μπάρτον όταν αργότερα επισκέφτηκε τη χήρα του φυσικού Φέχνερ, που ήταν το πρώτο θύμα του ωκεανού.
«Το μωρό στον ωκεανό ήταν ένα αντίγραφο του αληθινού, μόνο πολύ μεγαλύτερο.»
Ο Μπάρτον, επιστρέφοντας στο σπίτι του, διηγήθηκε μέσω βιντεοκλήσης αυτή την ιστορία με λεπτομέρειες στον Κέλβιν, τι συνέβη και τι είδε στα κύματα του ωκεανού, και ο Κέλβιν άκουσε προσεκτικά τα λόγια του.
Διαστημικός σταθμός Σολάρις
Για πολλά χρόνια, μόνο τρεις επιστήμονες από τα 85 άτομα που στάλθηκαν εκεί ζουν στον τεράστιο, μισο-εγκαταλελειμμένο διαστημικό σταθμό Σολάρις – ο κυβερνητικός Σνάουτσνερ, ο αστροβιολόγος Σαρτόριους και ο φυσιολόγος Γκιμπαριάν. Όταν φθάνει εκεί ο Κρις Κέλβιν, βρίσκει τους δύο από τους τρεις.
Γρήγορα συνειδητοποιεί ότι βασανίζονται από ανεξήγητα φαινόμενα, όπως την ύπαρξη «επισκεπτών», οι οποίοι είναι η υλική ενσάρκωση των πιο οδυνηρών και επαίσχυντων αναμνήσεων τους και οι οποίοι δημιουργούνται από το υποσυνείδητο.
Ο Σνάουτ, όπως τον αντιλαμβάνεται ο Κέλβιν, βρίσκεται σε κατάσταση βαθιάς κατάθλιψης που φθάνει στα όρια της παραφροσύνης. Ο Σαρτόριους έχει κλειδωθεί στο εργαστήριο και δεν αφήνει κανέναν να μπει. Ο Γκιμπαριάν είχε αυτοκτονήσει λίγο πριν την άφιξη του Κέλβιν.
Οι «επισκέπτες» του πληρώματος του διαστημικού σταθμού
Οι «επισκέπτες» θα μπορούσαν να ονομαστούν φαντάσματα αν δεν είχαν υλική υπόσταση. Δεν υπάρχει τρόπος να απαλλαγούν οι κοσμοναύτες από αυτά. Επιστρέφουν ξανά και ξανά.
Απ’ ό,τι φαίνεται, οι γήινοι έχουν γίνει οι ίδιοι αντικείμενο έρευνας από τον ευφυή ωκεανό του πλανήτη.
Η μόνη εξήγηση για την εμφάνιση των «επισκεπτών» είναι ότι αυτά τα πλάσματα δημιουργήθηκαν από τον ωκεανό Σολάρις.
Κρίνοντας από το τι συμβαίνει με τον Κέλβιν και τις σπάνιες δηλώσεις των συναδέλφων του, οι οντότητες είναι μια υλική προβολή ανθρώπων που γνωρίζουν, με τους οποίους συνδέονται έντονες, τραυματικές αναμνήσεις ή η υλοποίηση φαντασιώσεων, συχνά δυσάρεστων ή ανήθικων, για τις οποίες το άτομο ντρέπεται.
Γκιμπαριάν
Ο φυσιολόγος Γκιμπαριάν ήταν ο πρώτος στον οποίο εμφανίστηκε ένας επισκέπτης, που ήταν και η υλοποίηση του μυστικού του.
Σε ένα αποχαιρετιστήριο μήνυμα που ετοιμάζει για τον Κέλβιν, αποτυπώνει τον «επισκέπτη» του σε βίντεο, και εξηγεί ότι έχει αποφασίσει να αυτοκτονήσει γιατί η παρουσία του τού έχει γίνει αφόρητη.
Ο Γκιμπαριάν εξομολογείται ότι έχει συνειδητοποιήσει ότι ο ίδιος φταίει για αυτό και ότι ήταν η ψυχική του κατάσταση που τον οδήγησε να πάρει μια τέτοια απόφαση. Λέει στον Κέλβιν στο βίντεο ότι «αυτή είναι μόνο η αρχή. Μπορεί να συμβεί σε οποιονδήποτε στον σταθμό».
Μιλά, επίσης, για τη συνέχιση της έρευνας, υποστηρίζοντας την πρόταση του Σαρτόριους να εκτεθεί η ωκεάνια οντότητα σε σκληρή ακτινοβολία ακτίνων Χ.
«Ίσως αυτό μετακινήσει τα πάντα από ένα νεκρό σημείο. Αυτή είναι η μόνη ευκαιρία να έρθετε σε επαφή με αυτό το τέρας. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος.»
Στο τέλος, ο Γκιμπαριάν λέει:
«Δεν είναι τρέλα… είναι περισσότερο σαν κάτι με συνείδηση.»
Χάρι
Ο ωκεανός στέλνει στον Κέλβιν τη νεαρή σύζυγό του, τη Χάρι, η οποία είχε αυτοκτονήσει πριν από δέκα χρόνια, μετά από μια διαφωνία που είχαν.
Η «επισκέπτρια» έρχεται κοντά του ενώ ο Κέλβιν κοιμάται και δεν μπορεί να ελέγξει τη συνείδησή του. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά το πρωί, καθισμένη στο φινιστρίνι, με ένα απόμακρο, απάνθρωπο βλέμμα, και έμοιαζε σαν να την κοιτούσε ο ωκεανός, λούζοντάς τη με λαμπερό φως.
Όπως και άλλοι ηλιακοί επιστήμονες, στην αρχή ο Κέλβιν προσπαθεί να απαλλαγεί από το ομοίωμα της Χάρι. Την πρώτη φορά έδιωξε την «επισκέπτρια» με έναν πύραυλο, αλλά αυτή εμφανίζεται ξανά, ακριβώς η ίδια, χωρίς να θυμάται την προηγούμενη εμφάνισή της. Ο Κέλβιν δεν μπορεί να έχει καμία ιδιωτικότητα πια, αφού η Χάρι σπάει ακόμη και τη χαλύβδινη πόρτα μόνο και μόνο για να είναι δίπλα του.
Κάνει υπολογισμούς για να βεβαιωθεί ότι όλα όσα του συμβαίνουν είναι πραγματικότητα και όχι παραλήρημα ή παραισθήσεις. Ταυτόχρονα, βρίσκει στοιχεία ότι ο Γκιμπαριάν είχε κάνει παρόμοια πειράματα.
Ο Κέλβιν αδυνατεί να αντισταθεί στην παρουσία του ομοιώματος της Χάρι και αρχίζει να την αντιμετωπίζει ως γυναίκα του. Αντίθετα, τα άλλα μέλη του πληρώματος κρύβονται προσεκτικά και ντρέπονται για τους «επισκέπτες» τους.
Με την πάροδο του χρόνου, ο Κέλβιν αρχίζει να αντιμετωπίζει την «επισκέπτρια» ως ζωντανό και έξυπνο άτομο, την αγαπά και είναι έτοιμος να παραμείνει στο σταθμό για να μην την αποχωριστεί, αντί να επιστρέψει στη Γη.
Αυτή συνειδητοποιεί σταδιακά την αφύσικη ουσία της, καταλαβαίνει ότι δεν είναι η Χάρι, αλλά λέει ότι γίνεται άνθρωπος και ότι αγαπά πολύ τον Κέλβιν.
Δεν μπορεί να κοιμηθεί:
«Αυτό δεν είναι όνειρο, αυτό δεν είναι κάτι με εμένα, αλλά κάπου γύρω, και ακόμη πιο πέρα.»
Παλεύει με την ανάγκη να είναι συνεχώς κοντά στον Κέλβιν και είναι ήδη σε θέση να παίρνει τις δικές της αποφάσεις.
Η Χάρι συνειδητοποιεί ότι με την ύπαρξή της προκαλεί ταλαιπωρία στον Κέλβιν και προσπαθεί να αυτοκτονήσει. Όταν αποτυγχάνει, ζητά από τον Σνάουτ και τον Σαρτόριους να την καταστρέψουν. Και εκείνοι το κάνουν.
Όταν ο Κρις ρωτά τον Σνάουτ πώς συνέβησαν όλα, εκείνος απαντά:
«Μια λάμψη φωτός και αέρα…»
«Άκου, Σνάουτ, γιατί (ο ωκεανός) μάς βασανίζει τόσο πολύ;», ρωτά ο Κέλβιν.
«Ξέρεις, νομίζω ότι έχουμε χάσει την αίσθηση του κοσμικού. Ήταν πιο προσιτό στους αρχαίους. Εκείνοι δεν θα ρωτούσαν ποτέ “Πώς” και “Γιατί”», του απαντά ο Σνάουτ.
Τα Νησιά της Μνήμης
Πριν καταστρέψουν τη Χάρι, ο Σαρτόριους και ο Σνάουτ είχαν διεξάγει ένα άλλο πείραμα: είχαν στείλει μια καταγραφή των σκέψεων του Κέλβιν στον ωκεανό με τη μορφή εγκεφαλογραφήματος.
Αποτέλεσμα του πειράματός τους ήταν να σταματήσουν να έρχονται «επισκέπτες». Όμως ο ωκεανός άρχισε να παρουσιάζει μια άλλη δραστηριότητα: παράξενα νησιά εμφανίστηκαν στην επιφάνειά του, σε ένα από τα οποία βρέθηκε ο Κέλβιν, σαν να επέστρεφε στο σπίτι του.
Η ταινία «Σολάρις» έλαβε ένα ειδικό Grand Prix στο Φεστιβάλ των Καννών και ένα βραβείο από την Προτεσταντική Εκκλησία για την αναφορά στο θείο στην αρχή στην ταινία – γεγονός που κρυβόταν επιμελώς στην ΕΣΣΔ.
Παραγωγοί ταινιών:
Σκηνοθεσία: Αντρέι Ταρκόφσκι
Σενάριο: Φρήντριχ Γκόρενσταϊν, Αντρέα Ταρκόφσκι
Πρωταγωνιστούν: Ντονάτας Μπανιόνις και Νατάλια Μπονταρτσούκ
Συμπρωταγωνιστούν: Γιούρι Γιάρβετ Ανατόλι Σολονίτσιν, Νικολάι Γκρίνκο, Βλάντισλαβ Ντβορτζέτσκι, Σος Σαργκσιάν, κ.ά.
Οπερατέρ: Βάντιμ Γιούσοφ
Συνθέτης: Έντουαρντ Αρτέμιεφ
Σχεδιασμός παραγωγής: Μιχάηλ Ρομάντιν
Της Natalya Romanova
Επιμέλεια: Βαλεντίνα Λισάκ
