Διαρκώς εντείνονται στην Ευρώπη οι φωνές υπέρ της αναθεώρησης ή επανερμηνείας της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), ενός θεμελιώδους μεταπολεμικού κειμένου που δοκιμάζεται σήμερα από τις πιέσεις της μετανάστευσης και τη διαμάχη για την εθνική κυριαρχία έναντι της δικαιοδοσίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρώπινων Δικαιωμάτων στο Στρασβούργο.
Η ΕΣΔΑ, η οποία θεσπίστηκε το 1950 βασισμένη στο όραμα του Ουίνστον Τσώρτσιλ για μια δημοκρατική Ευρώπη, συγκαταλέγεται στα αρχαιότερα νομικά κείμενα προστασίας δικαιωμάτων στην ήπειρο. Εγγυάται το δικαίωμα στη ζωή, την ελευθερία, τη δίκαιη δίκη, την ιδιωτικότητα, την ελευθερία της έκφρασης και την απαγόρευση βασανιστηρίων. Τελεί υπό την αιγίδα του Συμβουλίου της Ευρώπης — θεσμού ανεξάρτητου από την Ευρωπαϊκή Ένωση— και οι αποφάσεις του δικαστηρίου δεσμεύουν και τα 46 κράτη-μέλη του Συμβουλίου.
Το Δικαστήριο του Στρασβούργου έχει δεχθεί κατά καιρούς επικρίσεις για αποφάσεις που έρχονται σε αντίθεση με εθνικές πολιτικές.
Το 2005, για παράδειγμα, έκρινε ότι η καθολική απαγόρευση ψήφου των κρατούμενων στη Βρετανία παραβιάζει το δικαίωμα σε ελεύθερες εκλογές— απόφαση που πολλοί θεώρησαν ότι υπερέβη τα όρια της δικαστικής εξουσίας εις βάρος του Κοινοβουλίου.
Το 2011, διαπίστωσε πως το Βέλγιο και η Ελλάδα παραβίασαν τα δικαιώματα Αφγανού αιτούντος άσυλο επαναπροωθώντας τον σε εξευτελιστικές συνθήκες στην Αθήνα, αμφισβητώντας τον κανόνα της ΕΕ που απαιτεί τη διαχείριση των αιτημάτων ασύλου από τη χώρα πρώτης εισόδου.
Το τελευταίο διάστημα η πίεση εντείνεται ιδίως στη Βρετανία, όπου η κυβέρνηση αντιμετωπίζει πρωτοφανή μεταναστευτικά ρεύματα και έντονες αντιπαραθέσεις για τις παράνομες διαβάσεις των συνόρων.
Ο πρωθυπουργός Σερ Κιρ Στάρμερ απέκλεισε στις 3 Αυγούστου το ενδεχόμενο αποχώρησης από την ΕΣΔΑ, δηλώνοντας πως «η Βρετανία πρέπει να διασφαλίσει ότι η σύμβαση ανταποκρίνεται στις συνθήκες της εποχής».
Την ίδια ώρα, το Συντηρητικό Κόμμα ξεκίνησε επανεξέταση για ενδεχόμενη αποχώρηση, ενώ το κόμμα Reform UK ζητά αντικατάσταση της σύμβασης με εθνικό καταστατικό δικαιωμάτων.
Το αίτημα αναθεώρησης διαχέεται και εκτός Βρετανίας. Τον Μάιο, εννέα χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπό την Ιταλία και τη Δανία απηύθυναν ανοιχτή επιστολή ζητώντας επανεξέταση της ερμηνείας της σύμβασης από το Δικαστήριο του Στρασβούργου.
Υποστήριξαν ότι πρόσφατες αποφάσεις περιόρισαν σε ορισμένες περιπτώσεις τη δυνατότητα των κυβερνήσεων να λαμβάνουν δημοκρατικές αποφάσεις σε θέματα ασφάλειας και μεταναστευτικής πολιτικής.
«Πιστεύουμε ότι η εξέλιξη στην ερμηνεία του δικαστηρίου έχει σε ορισμένες περιπτώσεις περιορίσει την ικανότητά μας να λαμβάνουμε πολιτικές αποφάσεις στις ίδιες μας τις δημοκρατίες», προειδοποιώντας ότι τέτοιοι περιορισμοί μπορεί να εμποδίσουν τις κυβερνήσεις να προστατεύσουν τις κοινωνίες τους απέναντι στις προκλήσεις του σήμερα.
Οι υπογράφοντες —μεταξύ άλλων, Αυστρία, Βέλγιο, Τσεχία, Εσθονία, Λεττονία, Λιθουανία και Πολωνία— επικαλέστηκαν υποθέσεις απέλασης αλλοδαπών καταδικασμένων για εγκλήματα. Δήλωσαν ότι η εφαρμογή της σύμβασης οδήγησε στην προστασία «λανθασμένων ατόμων» και σε υπέρμετρους περιορισμούς της κρατικής δυνατότητας να απελαύνουν όποιους θεωρούν επικίνδυνους.
Σε απάντηση, ο Γενικός Γραμματέας του Συμβουλίου της Ευρώπης, Αλέν Μπερσέ, σημείωσε ότι ο γόνιμος διάλογος είναι θεμιτός, αλλά ότι το δικαστήριο του Στρασβούργου δεν πρέπει να εργαλειοποιηθεί πολιτικά.
«Τα θεσμικά όργανα που διαφυλάσσουν τα θεμελιώδη δικαιώματα δεν πρέπει να υπόκεινται σε πολιτικούς κύκλους, ούτε να χρησιμοποιούνται ως όπλα υπέρ ή κατά των κυβερνήσεων», δήλωσε.
Ο πρόεδρος του ιταλικού Ιδρύματος Μακιαβέλι και πρώην σύμβουλος του ιταλικού κοινοβουλίου, Ντανιέλε Σκαλία, χαρακτήρισε την επιστολή «κρίσιμο και καθυστερημένο βήμα».
Μιλώντας στην Epoch Times, κατηγόρησε το δικαστήριο του Στρασβούργου ότι με τις ερμηνείες του—ιδίως στα θέματα επαναπροώθησης και οικογενειακής επανένωσης—υπονομεύει την ιταλική δυνατότητα ελέγχου των συνόρων και απέλασης παράτυπων μεταναστών: «Αυτές οι ερμηνείες παραβιάζουν την εθνική κυριαρχία δεσμεύοντας τα χέρια εκλεγμένων κυβερνήσεων», τόνισε ο Σκαλία, προτείνοντας μάλιστα ως ιδανικό σενάριο ακόμη και την πλήρη αποχώρηση της Ιταλίας από το Συμβούλιο της Ευρώπης.
Υποστηρικτές της ΕΣΔΑ στο Ηνωμένο Βασίλειο επισημαίνουν ότι η σύμβαση στηρίζει σημαντικές συμφωνίες, όπως τη Συμφωνία της Μεγάλης Παρασκευής του 1998, που έβαλε τέλος σε δεκαετίες συγκρούσεων στη Βόρεια Ιρλανδία.
Υποστηρίζουν πως η αποχώρηση από τη σύμβαση θα πλήξει το κύρος της Βρετανίας και θα υπονομεύσει την προστασία των δικαιωμάτων.
Αντίστοιχα, φορείς δικαιωμάτων εντός της ΕΕ επισημαίνουν ότι η σύμβαση κατοχυρώνει ελάχιστα, αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα για όλους, συμπεριλαμβανομένης της απόλυτης απαγόρευσης βασανιστηρίων και απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης που δεν αναστέλλονται ποτέ.
Ο Άναντ Μένον, διευθυντής του think tank «UK in a Changing Europe», τόνισε στην Epoch Times ότι η τρέχουσα διαμάχη για την ΕΣΔΑ οφείλεται κυρίως σε τρεις παράγοντες: τη διαρκώς αυξανόμενη εκλογική σημασία της μετανάστευσης, τη μεγαλύτερη παγκόσμια ροή πληροφοριών και τη διαρκή οικονομική δυσπραγία της Ευρώπης τα τελευταία είκοσι χρόνια. «Αυτό επηρεάζει εμφανώς τις διαθέσεις του κόσμου», σημείωσε, αναγνωρίζοντας το πραγματικό πρόβλημα που συνιστούν οι αυξημένες μεταναστευτικές ροές προς την Ευρώπη και το Ηνωμένο Βασίλειο.
Σύμφωνα με την ευρωπαϊκή υπηρεσία συνοριοφυλακής Frontex, οι παράτυπες διασχίσεις συνόρων προς την ΕΕ ανήλθαν σε 95.200 το πρώτο επτάμηνο του 2025. Στη Βρετανία, καταγράφηκαν πάνω από 29.000 παράνομες διελεύσεις της Μάγχης το 2023, αλλά και διογκούμενη εκκρεμότητα αιτήσεων ασύλου.
Οι Ευρωπαίοι ηγέτες στην κοινή επιστολή φάνηκαν ενωμένοι ως προς τον στόχο, παρά την πολιτική τους ποικιλομορφία — από τη δεξιά Τζόρτζια Μελόνι της Ιταλίας έως την κεντροαριστερή πρωθυπουργό της Δανίας, Μέτε Φρέντρικσεν— να επανεξετάσουν τις διεθνείς συμβάσεις ώστε να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της εποχής.
Όπως παρατήρησε ο Μένον, δεν πρόκειται απλώς για διαμάχη Δεξιάς–Αριστεράς, αλλά για αντίληψη πως οι διευθετήσεις της δεκαετίας του ’40 και ’50 ίσως πλέον δεν ανταποκρίνονται στις πραγματικότητες του 2025.
Όσον αφορά τα όρια της σύμβασης, αυτή δεν συνιστά μεταναστευτικό κώδικα, ωστόσο η προστασία της επικαλείται συχνά σε απελάσεις, όταν κινδυνεύουν να παραβιαστούν απόλυτα ή σχετικά δικαιώματα, όπως το άρθρο 8 για την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή. Χαρακτηριστική δοκιμασία αυτών των ορίων σημειώθηκε στη Γερμανία, όπου το Bundestag ψήφισε στις 27 Ιουνίου την αναστολή για δύο χρόνια του δικαιώματος οικογενειακής επανένωσης προσφύγων με επικουρική προστασία.
Κριτικοί προειδοποιούν ότι αυτό παραβιάζει τις εγγυήσεις του άρθρου 8, ενώ το Βερολίνο το χαρακτηρίζει επιβεβλημένη απάντηση σε υπερφόρτωση δυνατοτήτων. Καθώς η Γερμανία δεν ανέστειλε επισήμως τη σύμβαση, το μέτρο μπορεί να προσβληθεί δικαστικά από όποιον θεωρήσει ότι παραβιάζονται τα δικαιώματά του.
Η ΕΣΔΑ περιλαμβάνει 18 βασικές διατάξεις για τα θεμελιώδη δικαιώματα, ενώ συμπληρώθηκε με 16 πρωτόκολλα που στοχεύουν στη βελτίωση της λειτουργίας της. Δεν είναι δεσμευτικά για όλα τα κράτη τα πρωτόκολλα αυτά: η Βρετανία, η Τουρκία και η Ελλάδα δεν έχουν κυρώσει το Πρωτόκολλο 4, το οποίο απαγορεύει την απέλαση υπηκόων, παρέχει δικαίωμα επανεισόδου και απαγορεύει τις μαζικές απελάσεις αλλοδαπών.
Κάθε ιδιώτης μπορεί να προσφύγει στο δικαστήριο μόνο εφόσον έχει εξαντλήσει όλες τις εσωτερικές νομικές διαδικασίες. Η ΕΣΔΑ λειτουργεί ως δικαστήριο ύστατης προσφυγής.
Σε επείγουσες υποθέσεις, το Δικαστήριο μπορεί να διατάξει προσωρινά μέτρα (εντολές κατά τον Κανόνα 39) όταν υπάρχει άμεσος κίνδυνος ανεπανόρθωτης βλάβης—για παράδειγμα, βασανισμού, θανάτου ή εξευτελιστικής μεταχείρισης.
Αυτές οι εντολές είναι προσωρινές αλλά νομικά δεσμευτικές. Το σχέδιο του Λονδίνου για τη μεταφορά αιτούντων άσυλο στη Ρουάντα που ανακοινώθηκε τον Απρίλιο του 2022 ανέδειξε αυτό το ζήτημα: Δύο μήνες μετά την ανακοίνωση, το Στρασβούργο εξέδωσε εντολή Κανόνα 39, μπλοκάροντας την πρώτη προγραμματισμένη πτήση, εξέλιξη που προκάλεσε μακρά σειρά εσωτερικών δικαστικών προσφυγών• τελικώς το Ανώτατο Δικαστήριο της Βρετανίας αποφάνθηκε το Νοέμβριο του 2023 πως η Ρουάντα δεν είναι ασφαλής προορισμός και απέρριψε το μέτρο, παρά τις προσπάθειες της κυβέρνησης να το προωθήσει.
Εν τω μεταξύ, οι Ηνωμένες Πολιτείες, εκτός του συστήματος ΕΣΔΑ, κατέληξαν σε συμφωνία τον Αύγουστο με τη Ρουάντα για την υποδοχή έως 250 απελαθέντων τρίτων χωρών, ενώ επτά άτομα είχαν ήδη μεταφερθεί, σύμφωνα με τη ρουανδική κυβέρνηση.
Ο Ρόμπερτ Ουλντς, διευθυντής του βρετανικού think tank Bruges Group, σχολίασε στηνEpoch Times ότι οι ΗΠΑ έχουν διαχρονικά μεγαλύτερη διάθεση να ενεργούν μονομερώς, χωρίς να δεσμεύονται από διεθνείς συνθήκες που δεν εξυπηρετούν άμεσα το εθνικό συμφέρον.
«Είναι διατεθειμένοι να υπερασπιστούν τα σύνορά τους και να μην αλυσοδένονται σε συμφωνίες που δεν τους ωφελούν», δήλωσε χαρακτηριστικά, αντιπαραβάλλοντας αυτή τη στάση με τη βρετανική προσήλωση στον ρόλο του διεθνούς ηγέτη ακόμη κι αν πρόκειται για μια αυτοπαγιδευτική πρακτική προς χάριν διεθνούς αναγνώρισης.
Η καθηγήτρια ευρωπαϊκού δικαίου στο Κέιμπριτζ, Κάθριν Μπάρναρντ, προειδοποίησε στην Epoch Times ότι το πολιτικό κόστος μιας αποχώρησης του Λονδίνου θα είναι τεράστιο: «Η Βρετανία, ως ιδρυτικό μέλος με ιστορικό συμμόρφωσης, θα χάσει το ηθικό της κύρος στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων», σημείωσε, προσθέτοντας πως η έξοδος θα την κατέτασσε στο ίδιο« στρατόπεδο» με τη Ρωσία, που αποβλήθηκε, και την Ελλάδα επί χούντας.
Παράλληλα, προειδοποίησε ότι ένα τέτοιο βήμα θα έθετε σε κίνδυνο και τη Συμφωνία της Μεγάλης Παρασκευής, στηριγμένη στη δέσμευση σεβασμού της ΕΣΔΑ, αλλά και τη συμφωνία εμπορίου και συνεργασίας ΕΕ–ΗΒ, όπου ο σεβασμός των δικαιωμάτων είναι θεμελιώδης.
Για να αναμορφωθεί αποτελεσματικά η ΕΣΔΑ, η Μπάρναρντ εισηγήθηκε τη διεκδίκηση νέων πρωτοκόλλων ή δηλώσεων στο πλαίσιο του υφιστάμενου καθεστώτος, αν και το Γουεστμίνστερ δεν έχει αναπτύξει σχετικές λεπτομέρειες.
Η σύγκρουση μεταξύ δικαστικής κυριαρχίας και υπερεθνικής εποπτείας παραμένει σταθερή πηγή εντάσεων: τα κράτη μέλη συχνά αντιστέκονται όταν το δικαστήριο αποφασίζει σε πολιτικά ευαίσθητες υποθέσεις ή παρεμβαίνει στον πυρήνα της εθνικής πολιτικής.
Το 2021, η Δανία ψήφισε νόμο που της επιτρέπει να μεταφέρει αιτούντες άσυλο σε τρίτες χώρες κατά το παράδειγμα της Ρουάντα, χωρίς ακόμη να έχει εφαρμοστεί• ωστόσο θεωρείται ότι δοκιμάζει τα όρια της σύμβασης, ενδέχεται να προσκρούσει στα άρθρα 3 (απαγόρευση απάνθρωπης μεταχείρισης) και 8 (οικογενειακή ζωή) και ενδεχομένως να ενεργοποιήσει προσωρινά μέτρα του Στρασβούργου.
Το Βέλγιο αντιμετωπίζει και αυτό νομικές αναταράξεις: τον Αύγουστο επεστράφη στις βελγικές αρχές ο Τυνήσιος Ναζάρ Τραμπελσί, καταδικασμένος για τρομοκρατία, ύστερα από μακρές δικαστικές διενέξεις και κράτηση στις Ηνωμένες Πολιτείες, παρά απόφαση του Στρασβούργου.
Η δημόσια τηλεόραση VRT μετέδωσε στις 3 Σεπτεμβρίου δήλωση της υπουργού Μετανάστευσης Αννελιέν φαν ντεν Μπόσβιτ: «Μου κάνει εντύπωση η συνεχής φροντίδα για τα δικαιώματά του και το τι μπορεί να του συμβεί. Εμένα με νοιάζει πρωτίστως ο κίνδυνος που συνιστά για την ασφάλεια των πολιτών».
Στη Βρετανία, ο πρώην υπουργός Εσωτερικών των Εργατικών Τζακ Στρο υποστήριξε μέσω Financial Times τον Αύγουστο ότι το Λονδίνο θα έπρεπε να ξεχωρίσει το δίκαιό του από την ΕΣΔΑ ώστε να διευκολύνει περισσότερες απελάσεις μεταναστών που εισέρχονται με μικρά σκάφη, υποστηρίζοντας ότι τέτοια χρήση ή κατάχρηση της σύμβασης δεν είχε προβλεφθεί στη δεκαετία του 1990.
Επικαλέστηκε μάλιστα το επιχείρημα πως το Κοινοβούλιο—όχι ένα αλλοδαπό δικαστήριο—είναι το αρμόδιο να ορίζει τα δικαιώματα και τα όριά τους, ενώ η Μπάρναρντ αντέτεινε ότι χωρίς εξωτερικό έλεγχο, τα κράτη καταλήγουν να βαθμολογούν μόνα τους τον εαυτό τους.
Για το μέλλον, ο Μένον εκτίμησε ότι κρίσιμος παράγοντας για το Λονδίνο θα είναι ο τρόπος με τον οποίο η κυβέρνηση θα διαχειριστεί τη ρητορική περί αναμόρφωσης της ΕΣΔΑ.
Τόνισε πως τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν αποτελούν πλέον αυτόνομο ζήτημα ακραίου δημόσιου ενδιαφέροντος, προσθέτοντας ότι οι προτεινόμενες αλλαγές των Εργατικών ως προς την εφαρμογή των αποφάσεων του δικαστηρίου δεν αναμένεται να μεταβάλουν ουσιαστικά τις ροές μεταναστών.
Η πραγματική δοκιμασία, κατά τον ίδιο, θα είναι το αν και κατά πόσον οι Εργατικοί θα υιοθετήσουν μια σαφέστερη γραμμή υπέρ της αναμόρφωσης της ΕΣΔΑ μέσα στα επόμενα τρία–τέσσερα χρόνια.
