Ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, φιλοξένησε στις 8 Αυγούστου στον Λευκό Οίκο τους ηγέτες της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν, όπου υπέγραψαν κοινές διακηρύξεις που σηματοδοτούν το τέλος δεκαετιών σύρραξης και ανοίγουν τον δρόμο για έναν διάδρομο διαμετακόμισης μέσω του Νότιου Καυκάσου. Ο σχεδιαζόμενος διάδρομος, που αποκαλείται «Διαδρομή Τραμπ για τη Διεθνή Ειρήνη και Ευημερία», θα διασχίζει το νότιο τμήμα της Αρμενίας, βόρεια των συνόρων με το Ιράν. Ακολουθεί το ιστορικό της μακρόχρονης σύγκρουσης και τι μπορεί να σημάνει ο νέος διαμετακομιστικός διάδρομος.
Δεκαετίες σύγκρουσης
Πριν ακόμη την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, το Αζερμπαϊτζάν και η Αρμενία, δύο μικρά κράτη στον Νότιο Καύκασο, παρέμεναν αμείλικτοι εχθροί. Οι Αζέροι είναι τουρκικής καταγωγής και παραδοσιακά σιίτες μουσουλμάνοι, ενώ οι Αρμένιοι ανήκουν στη μεγάλη ινδοευρωπαϊκή οικογένεια, με τη συντριπτική πλειονότητα να ασπάζεται τον χριστιανισμό. Τις τέσσερις τελευταίες δεκαετίες, οι δυο πρώην σοβιετικές δημοκρατίες έχουν εμπλακεί σε δύο μεγάλης κλίμακας πολέμους και αμέτρητες συγκρούσεις για την ορεινή περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ ή Αρτσάχ στα αρμενικά.
Αν και διεθνώς το Ναγκόρνο-Καραμπάχ αναγνωρίζεται ως τμήμα του Αζερμπαϊτζάν, μέχρι πρόσφατα κατοικούνταν κυρίως από Αρμένιους. Μετά τον πόλεμο του 1988-1994, η Αρμενία κατέλαβε την περιοχή, υποστηριζόμενη από την Τουρκία, εκδιώκοντας τον αζέρικο πληθυσμό της. Η αρμενική κυριαρχία διατηρήθηκε έως το 2020, όταν το Αζερμπαϊτζάν, με τουρκική στήριξη, ανέκτησε το μεγαλύτερο μέρος του Ναγκόρνο-Καραμπάχ στον Δεύτερο Πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Η σύρραξη των έξι εβδομάδων, με χιλιάδες νεκρούς από τις δύο πλευρές, τερματίστηκε με ανακωχή υπό τη διαμεσολάβηση της Μόσχας, που παραδοσιακά θεωρεί τον Νότιο Καύκασο σφαίρα επιρροής της.
Το 2023, το Αζερμπαϊτζάν εξαπέλυσε 24ωρη επίθεση, θέτοντας ολόκληρο το Ναγκόρνο-Καραμπάχ υπό τον πλήρη έλεγχό του και προκαλώντας μαζική έξοδο των Αρμενίων της περιοχής προς τη γειτονική Αρμενία. Έκτοτε, οι δύο χώρες προσπαθούν να καταλήξουν σε οριστική συμφωνία ειρήνης και χάραξης των 1.000 χιλιομέτρων περίπου των κοινών συνόρων τους. Τον Μάρτιο, ανακοινώθηκε πως συμφώνησαν στο κείμενο μιας πιθανής συμφωνίας ειρήνης. Το Μπακού, ωστόσο, αρνείται να επικυρώσει επισήμως το κείμενο, εκτός αν η Αρμενία τροποποιήσει το σύνταγμά της ώστε να αφαιρέσει διατάξεις που αναφέρονται σε ένωση της χώρας με το Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Η «αυλή» της Ρωσίας
Παρά τη μακρά μεταξύ τους αντιπαλότητα, μέχρι πρόσφατα τόσο η Αρμενία όσο και το Αζερμπαϊτζάν διατηρούσαν καλές σχέσεις με τη Ρωσία, που συνορεύει με το Αζερμπαϊτζάν σε μήκος 338 χιλιομέτρων και έχει αναλάβει ρόλο διαμεσολαβητή ανάμεσα στους δύο αντιπάλους. Αμφότερα τα κράτη είναι μέλη της Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών, της περιφερειακής ένωσης υπό τη ρωσική επιρροή, ενώ η Αρμενία ανήκει επίσης στον Οργανισμό της Συνθήκης Συλλογικής Ασφάλειας, υπό ρωσική ηγεσία, με σημαντική ρωσική στρατιωτική παρουσία στην πόλη Γκιουμρί στα βορειοδυτικά. Παράλληλα, η Αρμενία είναι μέλος της Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης, με έντονες εμπορικές σχέσεις με τη Ρωσία.
Αντίθετα, το Αζερμπαϊτζάν δεν συμμετέχει σε καμία από τις παραπάνω ρωσικές ενώσεις. Τον Φεβρουάριο του 2022, μόλις δύο ημέρες πριν εισβάλει η Ρωσία στην Ουκρανία, Μόσχα και Μπακού υπέγραψαν πολιτικοστρατιωτική συμφωνία. Όπως δήλωσε τότε ο πρόεδρος Ιλχάμ Αλίγεφ, «οι διμερείς σχέσεις ανυψώθηκαν στο επίπεδο της συμμαχίας», σύμφωνα με το Αζερικό Πρακτορείο Ειδήσεων.
Ο δυτικός προσανατολισμός της Αρμενίας
Παρά τους παραδοσιακούς δεσμούς τους με τη Ρωσία, η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν το τελευταίο διάστημα δίνουν σαφή δείγματα απεξάρτησης από τη ρωσική επιρροή. Το 2024, η Αρμενία ανέστειλε τη συμμετοχή της στον Οργανισμό της Συνθήκης Συλλογικής Ασφάλειας, με το αιτιολογικό ότι ο οργανισμός δεν βοήθησε κατά την αζερική επίθεση του 2023 – κάτι που η Μόσχα απορρίπτει. Τον Ιανουάριο, το Ερεβάν υπέγραψε στρατηγική συμφωνία εταιρικής συνεργασίας με τις ΗΠΑ, την οποία ο Αρμένιος υπουργός Εξωτερικών χαρακτήρισε στο X ως απαραίτητη για την «πλοήγηση στην περίπλοκη γεωπολιτική σκακιέρα».
Δύο μήνες αργότερα, το κοινοβούλιο της Αρμενίας ενέκρινε νομοσχέδιο που άνοιξε τον δρόμο για πιθανή ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση – εξέλιξη που η Μόσχα θεωρεί ασύμβατες με τη συμμετοχή της χώρας στην Ευρασιατική Ένωση. Οι παραπάνω επιλογές έχουν προκαλέσει έντονες αντιδράσεις στην εσωτερική πολιτική σκηνή. Η αντιπολίτευση κατηγορεί τον πρωθυπουργό Νικόλ Πασινιάν για υπερβολικές παραχωρήσεις στο Αζερμπαϊτζάν και για φιλοδυτική στροφή.
Τον Ιούνιο του περασμένου έτους, το Ερεβάν συγκλονίστηκε από πολυήμερες αντικυβερνητικές διαδηλώσεις με επικεφαλής εξέχοντα αρχιεπίσκοπο της Αρμενικής Εκκλησίας, που απαιτούσε την παραίτηση του Πασινιάν. Τον προηγούμενο μήνα, ο αρχιεπίσκοπος συνελήφθη με την κατηγορία της συνωμοσίας για ανατροπή της κυβέρνησης, προκαλώντας οργισμένη αντίδραση από την αυτόνομη αρμενική εκκλησία. Ο Πασινιάν, του οποίου η δημοτικότητα φέρεται να έχει υποχωρήσει από το 2018, θα αντιμετωπίσει ιδιαίτερα δύσκολες βουλευτικές εκλογές το επόμενο έτος απέναντι στην ενισχυμένη αντιπολίτευση.
Οι τριγμοί μεταξύ Μπακού και Μόσχας
Η σχέση του Αζερμπαϊτζάν με τη Ρωσία δοκιμάστηκε εκ νέου τον Δεκέμβριο, όταν αζερικό επιβατικό αεροσκάφος συνετρίβη εν πτήσει από τη Μπακού προς τη ρωσική πόλη Γκρόζνι. Το Αζερμπαϊτζάν υποστηρίζει πως το αεροπλάνο επλήγη κατά λάθος από ρωσικά αντιαεροπορικά, με συνέπεια τη συντριβή στο Καζακστάν και τον θάνατο 38 επιβαινόντων. Ο πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν εξέφρασε τη λύπη του για το δυστύχημα, ωστόσο αρνήθηκε να αναλάβει ευθύνη, προκαλώντας την ενόχληση του Μπακού. Το κλίμα έγινε ακόμη πιο τεταμένο τον προηγούμενο μήνα, όταν συνελήφθησαν στο Μπακού αρκετοί Ρώσοι πολίτες, μεταξύ αυτών δύο δημοσιογράφοι του Sputnik, με διάφορες κατηγορίες. Η Μόσχα θεώρησε τις συλλήψεις αντίποινα για τη σύλληψη Αζέρων, εκ των οποίων δύο πέθαναν υπό αστυνομική κράτηση στη ρωσική πόλη Εκατερίνμπουργκ με υποψίες εμπλοκής σε οργανωμένο έγκλημα. Σε απάντηση, η κυβέρνηση του Μπακού ακύρωσε ρωσικές πολιτιστικές εκδηλώσεις.
Ως ένδειξη διπλωματικής δυσαρέσκειας, το Μπακού δεν έστειλε εκπρόσωπο στη σύνοδο του Οικονομικού Συμβουλίου της ΚΑΚ στη Μόσχα, στις 18 Ιουλίου. Την επομένη, ο πρόεδρος Αλίγεφ επανέλαβε το αίτημά του να αναγνωρίσει η Ρωσία τον ρόλο της στην κατάρριψη του αζερικού αεροσκάφους. «Γνωρίζουμε ακριβώς τι συνέβη και μπορούμε να το αποδείξουμε», δήλωσε στους δημοσιογράφους. Μάλιστα, ο Αλίγεφ τόνισε πως η Ουκρανία δεν πρέπει να δεχθεί καμία μορφή κατοχής – μοιραία δήλωση που ερμηνεύεται ως μήνυμα προς τη Μόσχα.
Ο «Διάδρομος Ζανγκεζούρ»
Την τελευταία πενταετία έχουν διατυπωθεί κατ’ επανάληψη προτάσεις για διαμετακομιστικό διάδρομο που θα ενώνει το Αζερμπαϊτζάν με τον θύλακα του Ναχιτσεβάν μέσω της περιοχής Συούνικ στη νότια Αρμενία. Η ιδέα αυτή, που αρχικά προωθήθηκε από Άγκυρα και Μπακού ως «Διάδρομος Ζανγκεζούρ» μετά τον Δεύτερο Πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, αντιμετωπίζεται από την Τουρκία ως μηχανισμός διεύρυνσης της περιφερειακής της επιρροής, μέσω της δημιουργίας χερσαίας σύνδεσης με το Αζερμπαϊτζάν και περαιτέρω με την Κασπία Θάλασσα.
Τον προηγούμενο μήνα, ο Αμερικανός πρέσβης στην Τουρκία, Τόμας Μπάρρακ, δήλωσε πως οι ΗΠΑ ενδέχεται να ενοικιάσουν τον διάδρομο για 100 χρόνια: «Δώστε μας τα 32 χιλιόμετρα δρόμου με μίσθωση 100 ετών και μπορείτε να τον αξιοποιήσετε όλοι», είπε σε δημοσιογράφους στις 11 Ιουλίου. Λίγες μέρες αργότερα, ο Πασινιάν επιβεβαίωσε ότι η διαμετακομιστική αρτηρία θα μπορούσε να λάβει τη μορφή «κοινοπραξίας Αρμενίας-ΗΠΑ». «Η πρόταση είναι προς εξέταση και συζητούμε τις λεπτομέρειες», ανέφερε μιλώντας σε τοπικά ΜΜΕ. Η ανάμειξη των ΗΠΑ στη δημιουργία της γραμμής – η οποία θα διατρέχει τα σύνορα Αρμενίας-Ιράν – προκάλεσε επικρίσεις από Τεχεράνη και Μόσχα.
Ο Αλί Ακμπάρ Βελαγιατί, στενός σύμβουλος του ανώτατου ηγέτη του Ιράν, προειδοποίησε (σύμφωνα με το πρακτορείο Tasnim) ότι το έργο θα αποκόψει το Ιράν από τον Νότιο Καύκασο και θα «επιβάλει χερσαίο αποκλεισμό μεταξύ Ιράν και Ρωσίας». Το ρωσικό υπουργείο Εξωτερικών, με δηλώσεις που μεταφέρει το TASS, επανέλαβε κατηγορίες ότι η Δύση επιδιώκει να αποκτήσει «πάτημα» στον Νότιο Καύκασο, προκαλώντας «γεωπολιτικής αντιπαράθεσης».
Με πληροφορίες από Associated Press και Reuters
