Μετάφραση: Αλία Ζάε
Με τα τρεξίματα για τα χριστουγεννιάτικα ψώνια, εύκολα ξεχνάμε το νόημα αυτής της γιορτής. Φέτος, θα ήθελα να χρησιμοποιήσω τον πίνακα του Jan Gossaert «Το προσκύνημα των μάγων» για να θυμηθούμε γιατί τα Χριστούγεννα είναι τόσο σημαντικά.
Η γέννηση του Ιησού
«Το προσκύνημα των μάγων», γνωστό και ως «Το προσκύνημα των Βασιλέων», απεικονίζει την ιστορία της Βίβλου, όπως παρουσιάζεται στο Κατά Ματθαίον 2, όπου τρεις σοφοί άντρες (οι Μάγοι) ταξιδεύουν από την Ανατολή οδηγημένοι από ένα αστέρι για να δουν τον νεογέννητο Ιησού Χριστό.
Στο δρόμο τους οι τρεις σοφοί ρωτούν πού μπορούν να βρουν το νεογέννητο που θα γίνει βασιλιάς σύμφωνα με τις προφητείες, για να του προσφέρουν δώρα και το προσκυνήσουν.
Η είδηση αυτής της αναζήτησης ανησυχεί τον βασιλιά Ηρώδη. Πιστεύει ότι απειλείται η εξουσία του και καλεί όλους τους αρχιερείς και τους γραφείς του για να του πουν πού θα γεννηθεί ο Ιησούς. Του λένε ότι σύμφωνα με τις προφητείες θα γεννηθεί στη Βηθλεέμ.
Ο Ηρώδης στέλνει τους τρεις σοφούς στη Βηθλεέμ και τους ζητά να ψάξουν για το νεογέννητο και για λογαριασμό του, τάχα ότι θέλει και αυτός να το προσκυνήσει. Αποδεχόμενοι το αίτημα του Ηρώδη, οι τρεις άντρες αναχωρούν.
Αφήνοντας τον Ηρώδη, οι μάγοι ακολουθούν και πάλι το αστέρι, που τους οδηγεί στο μέρος όπου βρίσκεται ο Ιησούς. Βλέπουν τη Μαρία και τον Ιωσήφ, τους προσκυνούν και τους προσφέρουν χρυσό, σμύρνα και λιβάνι.
Αφού τιμούν τη γέννηση του Ιησού έτσι, οι τρεις σοφοί αποκοιμιούνται και βλέπουν ένα όνειρο που τους προειδοποιεί να μην επιστρέψουν στον Ηρώδη. Όταν ξυπνούν, πράγματι διαλέγουν διαφορετικό δρόμο επιστροφής.
Ο σύζυγος της Μαρίας, ο Ιωσήφ, βλέπει κι αυτός ένα προειδοποιητικό όνειρο, που τον συμβουλεύει να πάρει τον νεογέννητο Ιησού και τη Μαρία και να καταφύγουν στην Αίγυπτο μέχρι να πεθάνει ο Ηρώδης.
Όταν ο τελευταίος συνειδητοποιεί ότι οι τρεις σοφοί δεν πρόκειται να επιστρέψουν, θυμώνει πολύ. Ακόμα δεν ξέρει την ακριβή τοποθεσία της γέννησης του βασιλιά της προφητείας. Αποφασίζει λοιπόν και διατάζει τη δολοφονία όλων των αρσενικών μωρών της Βηθλεέμ, προκαλώντας τεράστιο πόνο μέχρι και τον θάνατό του.
Τότε, ακολουθώντας τη συμβουλή ενός αγγέλου και τη θεϊκή προειδοποίηση, ο Ιωσήφ και η οικογένειά του επιστρέφουν στη Ναζαρέτ, όπου και εγκαθίστανται.
«Το προσκύνημα των μάγων»
«Το προσκύνημα των μάγων» του Gossaert είναι ένα περίπλοκο έργο με πολλά συμβολικά στοιχεία.
Εστιακό σημείο του πίνακα είναι η Μαρία και ο Ιησούς, που βρίσκονται στο κέντρο του κάτω μισού της σύνθεσης. Η Μαρία κάθεται στη μέση ενός μέρους που φαίνεται πως ήταν κάποτε σπουδαίο, αν και τώρα δείχνει κατεστραμμένο. Στο βάθος διακρίνεται μια πόλη και κοπάδια με πρόβατα που τα έχουν βγάλει για βοσκή.
Η Μαρία φορά ένα μπλε φόρεμα και κρατά το βρέφος Ιησού στα πόδια της. Δεξιά από τη Μαρία και τον Ιωσήφ βρίσκεται ένας από τους τρεις σοφούς, ο Κάσπαρ, ο οποίος προσφέρει χρυσά νομίσματα μέσα σε ένα χρυσό κύπελλο στον Ιησού. Ο Ιησούς κοιτάζει τον Κάσπαρ και παίρνει ένα από τα νομίσματα με το αριστερό του χέρι.
Ο Κάσπαρ έχει βγάλει το καπέλο του σε ένδειξη σεβαασμού. Το καπάκι του κυπέλλου βρίσκεται δίπλα στο καπέλο του και φέρει την επιγραφή [L]E ROII IASPAR με χρυσά σκαλιστά γράμματα στη βάση του καπακιού κοντά στο χείλος.
Ο δεύτερος μάγος, ο Μελχιόρ, στέκεται πίσω από τον Κάσπαρ μαζί με τους ακόλουθούς του. Ο Μελχιόρ περιμένει να προσφέρει το δικό του δώρο, το λιβάνι, που βρίσκεται μέσα στο περίτεχνο χρυσό δοχείο που κρατά στο χέρι του.
Ο τρίτος μάγος, ο Βαλτάσαρ, βρίσκεται αριστερά από τη Μαρία και τον Ιωσήφ και συνοδεύεται και αυτός από τους ακόλουθούς του. Στο καπέλο του είναι γραμμένα και το δικό του όνομα, BALTAZAR, και του καλλιτέχνη, GOSSAERT. Κρατά ένα χρυσό δοχείο που περιέχει τη σμύρνα, το δικό του δώρο για τον Ιησού.
Ο Βαλτάσαρ φορά επίσης μια κροσσωτή εσάρπα, όπου είναι γραμμένες οι πρώτες λέξεις μιας προσευχής προς τη Μαρία: «Salve regina misericordiae» («Χαίρε Αγία Βασίλισσα, Μητέρα του Ελέους»).
Ο Ιωσήφ απεικονίζεται με κόκκινο φόρεμα, στέκεται λίγο πιο πίσω και φαίνεται ανάμεσα στη Μαρία και τον Βαλτάσαρ. Κοιτά ψηλά τους εννέα αγγέλους που αιωρούνται πάνω από τους ανθρώπους. Ο αριθμός τους ίσως αναφέρεται στα εννέα τάγματα των αγγέλων.
Όλοι οι άγγελοι εκτός από έναν έχουν τα χέρια τους ενωμένα, σαν να προσεύχονται για να τιμήσουν το ιερό γεγονός. Ο άγγελος που δεν έχει ενωμένα τα χέρια του κρατά περγαμηνή με τις λέξεις «Gloria in excelsis deo» (Δόξα εν Υψίστοις).
Μακριά, στο κέντρο του επάνω μισού της σύνθεσης, υπάρχουν ένα λαμπερό αστέρι και ένα περιστέρι. Το αστέρι ίσως συμβολίζει τον Θεό ή είναι το αστέρι που οδήγησε τους μάγους στον Ιησού. Το περιστέρι κατά κανόνα συμβολίζει το Άγιο Πνεύμα.
Ας θυμηθούμε την ιερότητα των Χριστουγέννων
Ο Gossaert κατάφερε να περιλάβει πολλά στη σύνθεσή του. Με μια ακίνητη εικόνα ξετυλίγει με επιτυχία την ιστορία που θέλει να μας αφηγηθεί.
Ο Gossaert απεικονίζει τη Μαρία και τον Ιησού να κάθονται στη μέση των χαλασμάτων, με μια μεγάλη πόλη στο φόντο. Μήπως η ερειπωμένη πόλη συμβολίζει τον ηθικό κώδικα της Παλαιάς Διαθήκης – τον Νόμο που ο Ιησούς ήρθε να πραγματώσει με την καρδιά, το μυαλό και τις πράξεις του; Μήπως γι΄αυτό υπάρχουν και τα πρόβατα με τους βοσκούς στο βάθος, κοντά στην όμορφη πόλη; Εάν ναι, μήπως η όμορφη πόλη αναπαριστά τον Παράδεισο; Ή μήπως οι βοσκοί φεύγουν από την πόλη για να παρευρευθούν και αυτοί στο ιερό γεγονός;
Οι τρεις μάγοι προσφέρουν τα δώρα τους για να τιμήσουν τη γέννηση του Ιησού. Ο χρυσός αποτίει φόρο τιμής, το λιβάνι συμβολίζει τη θυσία και η σμύρνα χρησιμοποιείται στην ταφή των νεκρών. Αντιπροσωπεύουν τον Ιησού ως βασιλιά, Θεό και άνθρωπο.
Ο Ιωσήφ κοιτάζει στον ουρανό σαν να λαμβάνει το μήνυμα από τους αγγέλους να πάρει τον Ιησού από εκείνο το μέρος για να τον γλιτώσει από τον Ηρώδη.
Αυτό που είναι όμως πιο σημαντικό είναι το πώς έρχονται και ο ουρανός και η γη να παραστούν στο ιερό γεγονός. Άνθρωποι έρχονται από παντού για να δουν τη θεία εκδήλωση και την υλοποίησή της στη γη και για να δείξουν τον σεβασμό που αρμόζει.
Ακόμα και τα ουράνια παρίστανται: οι εννέα άγγελοι – οι οποίοι, αν όντως αναπαριστούν τα εννέα τάγματα των αγγέλων, αποτελούν ολόκληρη τη συνοδεία του Θεού στον ουρανό. Το περιστέρι, το Άγιο Πνεύμα. Και το αστέρι, που ίσως αναπαριστά τον ίδιο τον Θεό. Όλα έχουν έρθει και σταματήσει εδώ για να δεχθούν την ιερότητα αυτού του γεγονότος.
Οι φετινές γιορτές, τεταμένες όπως και ολόκληρη η χρονιά, μπορούν ακόμα να μας προσφέρουν ανθρώπινη παρηγοριά: για κάποιους, η ανταλλαγή δώρων, το μοίρασμα του φαγητού και των παραδόσεων και η συνάντηση με τους αγαπημένους τους. Ίσως όμως μας προσφέρουν και μια ευκαιρία να εκτιμήσουμε το θεϊκό στοιχείο στον κόσμο μας.
Ίσως μπορέσουμε να ξαναβρούμε το βαθύτερο νόημα των Χριστουγέννων πέρα από την αγορά διαφόρων πραγμάτων που δεν μπορούμε να πάρουμε μαζί μας πέρα από τον θάνατο. Αν σταματήσουμε για λίγο και κοιτάξουμε μέσα στην καρδιά και το μυαλό μας, θα τιμήσουμε το ιερό και θα θυμηθούμε ότι το θεϊκό εκδηλώνεται ανάμεσά μας στη γη – μερικές φορές όπου και όταν δεν το περιμένουμε. Αναγνωρίζοντας αυτό ίσως ησυχάσει το μυαλό μας, ίσως ελαττωθούν οι απαιτήσεις που έχουμε από τους άλλους και ίσως οι καρδιές μας γεμίσουν καλοσύνη και χαρά.
Η τέχνη έχει μια απίστευτη ικανότητα να επισημαίνει αυτό που δεν μπορεί εύκολα να διακριθεί, ώστε να μπορούμε να αναρωτηθούμε «Τι σημαίνει αυτό για μένα και για όσους το βλέπουν;», «Πώς έχει επηρεάσει το παρελθόν και πώς μπορεί να επηρεάσει το μέλλον;», «Τι προτείνει για την ανθρώπινη εμπειρία;» Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που ερευνώ στη σειρά μου «Φτάνοντας μέσα: Τι προσφέρει η παραδοσιακή τέχνη στην καρδιά».
Ο Eric Bess είναι εικαστικός – παραστατικός καλλιτέχνης και υποψήφιος για διδακτορικό στις Οπτικές Τέχνες στο Ινστιτούτο Διδακτορικών Σπουδών (Institute for Doctoral Studies in the Visual Arts / IDSVA).
Ακολουθήστε μας στο Facebook @epochtimesgreece
