Του Kenneth LaFave,
Μετάφραση: Αλία Ζάε
Ορισμένα μουσικά έργα εκφράζουν την εποχή τους με έναν διαχρονικό τρόπο. Σκεφθείτε τον μεθυστικό Ρομαντισμό της «Φανταστικής Συμφωνίας» του Μπερλιόζ ή την απλοϊκή εικονοποιία των «Τεσσάρων εποχών» του Βιβάλντι. Υπάρχουν επίσης συνθέσεις που μοιάζουν να μεταφράζουν άμεσα τα ανθρώπινα συναισθήματα σε μουσική γλώσσα, εξαφανίζοντας τον χρόνο. Τα Πρελούδια του Σοπέν, Οp. 28, ανήκουν σε αυτή την τελευταία κατηγορία.
Ο Φρεντερίκ Φρανσουά Σοπέν [Frédéric François Chopin, 1810-1849] εμφανίστηκε στη Δυτική μουσική σκηνή ακριβώς τη σωστή χρονική στιγμή για το ταλέντο και την ιδιοσυγκρασία του. Το πιάνο ήταν μόνο 100 χρόνων όταν ο συνθέτης γεννήθηκε στην Πολωνία από Γάλλο πατέρα και Πολωνή μητέρα και οι εκφραστικές δυνατότητες του οργάνου μόλις που άρχιζαν να γίνονται κατανοητές. Οι γονείς του κανόνισαν να αρχίσει μαθήματα πιάνου από νωρίς και μέχρι την ηλικία των 8, ο νεαρός Φρεντερίκ έδινε συναυλίες και συνέθετε τα δικά του κομμάτια. Δεν έμαθε άλλο όργανο ούτε χρειάστηκε άλλη μουσική διέξοδο. Σε αντίθεση με τους άλλους μεγάλους συνθέτες, ο Σοπέν συμπεριέλαβε το πιάνο σε κάθε του σύνθεση, από τα κονσέρτα για δυο πιάνα και τη σονάτα για τσέλο και πιάνο, μέχρι τα 17 τραγούδια για φωνή και πιάνο και φυσικά τα αμέτρητα κομμάτια για σόλο πιάνο – μαζούρκες, βαλς, πολωνέζες, σπουδές, νυχτερινά, μπαλάντες και πρελούδια.
Το ασύλληπτο πρελούδιο
Σαν μορφή, το πρελούδιο είναι σχεδόν απροσδιόριστο. Άρχισε λογικά σαν πρώτο κομμάτι σε ένα σετ δυο ή και περισσότερων κομματιών, όπως στο Πρελούδιο και Φούγκα. Ενώ παλαιότεροι συνθέτες, όπως ο Μούτσιο Κλεμέντι,, είχαν γράψει αυτόνομα πρελούδια, ήταν η συλλογή του Σοπέν από 24 πρελούδια σε όλες τις τονικότητες που άνοιξε τον δρόμο στους μελλοντικούς συνθέτες (Ντεμπυσύ, Σκριάμπιν, Γκέρσουιν, κ.ά.) να γράψουν σύντομα κομμάτια για πιάνο με μια αίσθηση αυτοσχεδιασμού και να τα ονομάσουν πρελούδια. Πέρα από αυτήν την περιγραφή, είναι αδύνατον να ορίσουμε πιο συγκεκριμένα το πρελούδιο ως φόρμα.
Τα 24 πρελούδια του Σοπέν περιλαμβάνουν κομμάτια που θυμίζουν σπουδές (το ρυθμικό οστινάτο του Νο.8 σε Φα Δίεση Ελάσσονα), μαζούρκες (το μικρό, διαχυτικό Νο.7 σε Λα Μείζονα), νυχτερινά (το φως και το σκοτάδι στο Νο.15 σε Σολ Ύφεση Μείζονα) και ακόμα και ένα πένθιμο εμβατήριο (Νο.20 σε Ντο Ελάσσονα). Από τεχνικής άποψης, τίποτα δεν συνδέει τα πρελούδια του Σοπέν μεταξύ τους. Μερικά, όπως το Νο.4 σε Μι Ελάσσονα και το Νο.6 σε Σι Ελάσσονα, μπορούν να παιχτούν από έναν μαθητή μέσου επιπέδου, ενώ άλλα (Νο.12 σε Σολ Δίεση Ελάσσονα, Νο.16 σε Σι Ύφεση Ελάσσονα) απαιτούν υψηλή δεξιοτεχνία.
Ο Σοπέν συνέθεσε τα κομμάτια που έμελλε να γίνουν το Op. 28 στα μισά της δεκαετίας του 1830, ολοκληρώνοντας και δένοντας το σύνολό τους στη Μαγιόρκα το φθινόπωρο του 1838. Είχε φύγει από την Πολωνία το 1831, ύστερα από μια αποτυχημένη εξέγερση που στόχευε να αποτρέψει την απορρόφηση της χώρας από τη Ρωσική Αυτοκρατορία. Εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου έγινε γρήγορα γνωστός στους διανοούμενους κύκλους. Η υγεία του όμως, που ποτέ δεν ήταν καλή, κλονίστηκε περαιτέρω από τη φυματίωση. Το ταξίδι στη Μαγιόρκα, με τη σύντροφό του Ωρόρ Ντυπέν (τη συγγραφέα που έγραφε με το ψευδώνυμο Γεωργία Σάνδη) και τα παιδιά της, είχε ως στόχο να κατευνάσει τη συμφόρησή του, αλλά ο κατά κανόνα ηλιόλουστος καιρός του νησιού εκείνες τις μέρες είχε γίνει σταθερά βροχερός. Ωστόσο, ο Σοπέν αξιοποίησε τον χρόνο μακριά από τους παρισινούς κύκλους για να γράψει τα τελευταία πρελούδια και να τα εντάξει σε ένα δεμένο, αν και όχι απολύτως συνεκτικό, σύνολο. Το Op.28 κυκλοφόρησε το 1839 με μεγάλη επιτυχία.
Χωρίς όρια
Χρειάζεται μια ώρα για να παίξει κάποιος και τα δύο σετ των σπουδών του Σοπέν και δύο ώρες για τα 19 νυχτερινά του. Αλλά το Op.28 απαιτεί μόνο γύρω στα 40 λεπτά. Μέσα σε αυτό το περιορισμένο πλαίσιο, 24 ξεχωριστές μουσικές εμπειρίες – που διαρκούν κατά μέσο όρο λιγότερο από δυο λεπτά η κάθε μία – ανθίζουν η μια μετά την άλλη. Οι αναγραφόμενες γενικές υποδείξεις μπορούν μόνο να υπαινιχθούν την γκάμα των συναισθημάτων που περιγράφει η μουσική: θλίψη, απόλαυση, σύγχυση, πάθος, οργή, γαλήνη, ζωηρότητα, αντίδραση, παράδοση, χαρά, απελπισία. Το Op.28 του Σοπέν επικυρώνει την ικανότητα του Δυτικού συστήματος να εναλλάσσει τον μείζονα και τον ελάσσονα τρόπο προκειμένου να δημιουργήσει άπειρα συναισθήματα.
Ο Λέοναρντ Μπέρνσταϊν, για το βιβλίο του «Η απεριόριστη ποικιλία της μουσικής», 1966, ανέθεσε σε έναν μαθηματικό να υπολογίσει τον αριθμό των δυνατών μελωδιών μέσα στο Δυτικό τονικό σύστημα. Η απάντηση «Άπειρες» επιβεβαίωσε αυτό που είχε δείξει ο Σοπέν 130 χρόνια πριν.
Όμως αυτή η απάντηση γεννά μια άλλη ερώτηση: Πώς μπορεί αυτή η έκφραση να αναδύεται από απλές νότες; Μια ματιά στο πιο προσβάσιμο ίσως από τα Πρελούδια του Σοπέν ίσως μας βοηθήσει να καταλάβουμε.
Ένα ταξίδι στη Μι Ελάσσονα
Το Πρελούδιο Νο.4 είναι στη Μι Ελάσσονα, ωστόσο στα περισσότερα από τα 25 μέτρα του αποφεύγεται ο σαφής προσδιορισμός της τονικότητας. Αρχίζει μα με απλή μελωδία του δεξιού χεριού πάνω από μια αρμονία του αριστερού στην τονική τριάδα (Μι, Σολ, Σι) της Μι Ελάσσονος, αλλά με πρώτη αναστροφή, όπου το Σολ αντικαθιστά το Μι ως μπάσο. Τα επόμενα 12 μέτρα απομακρύνονται αργά αλλά σταθερά από το Μι Ελάσσον, μέχρι που η μελωδία επιστρέφει με φυσικό τρόπο στην αρχή της στο μέτρο 13. Τότε ξεκινά και πάλι όπως πριν, όμως αυτήν τη φορά η απομάκρυνση από το Μι Ελάσσον γίνεται γρηγορότερα, σχεδόν απελπισμένα, για τρία κλιμακωτά μέτρα, που μας αρπάζουν για λίγο μακριά από την κυρίως μελωδία. Όταν η μελωδία επιστρέφει, το αριστερό χέρι αποφεύγει με κάθε τρόπο να ακουμπήσει την τελική τριάδα της Μι Ελάσσονος, προσφέροντας δυο φορές παραπλανητικές κατέντζες – αρμονία της Μι με διαφορετική συγχορδία από τη Μι Ελάσσονα. Ύστερα, ένα οδυνηρά σιωπηλό μέτρο και τέλος μια απρόθυμη, νεκρική αντήχηση της Μι Ελάσσονος με όλη της την τραγική οριστικότητα. Αυτό ήταν και το κομμάτι που ο Σοπέν ζήτησε να παιχτεί στην κηδεία του.
Πολλαπλασιάστε τη δύναμη αυτής της εκφραστικότητας επί 24 και ίσως μπορέσετε να πάρετε μια ιδέα της δεξιοτεχνίας που υπάρχει στα πρελούδια του Σοπέν. Ο συνθέτης πέθανε στα 39 του, γνωρίζοντας ότι η μουσική του είχε αναγνωριστεί και είχε βρει τη θέση της ανάμεσα στους διακεκριμένους συναδέλφους του. Ενώ η φήμη του Σοπέν στηρίζεται σταθερά πάνω στην ευρύτητα του έργου του, τα πρελούδια αξιολογούνται ανάμεσα στα κορυφαία έργα του. Ο φίλος του και συνάδελφος Φραντς Λιστ είχε σχολιάσει σχετικά:
«Τα πρελούδια του Σοπέν είναι συνθέσεις που ξεχωρίζουν και αποτελούν μια κατηγορία από μόνα τους…Εμπεριέχουν αυτή την ελευθερία και το μεγαλείο που χαρακτηρίζουν το έργο μιας μεγαλοφυΐας.»
