Τη δεκαετία 1890, ο Ιάπωνας καλλιτέχνης Taki Katei (Τάκι Κάτεϊ), (1830-1901) βρισκόταν στο απόγειο της καριέρας του τιμώμενος με επαίνους από επαγγελματίες και δεχόμενος πλήθος παραγγελιών. Το 1893, τιμήθηκε ως «Καλλιτέχνης του Αυτοκρατορικού Οίκου», διάκριση που του απονεμήθηκε για τη δουλειά του στην αυτοκρατορική αυλή της Ιαπωνίας.Παρόλη τη φήμη του Taki, το πιθανότερο είναι πως δεν τον γνωρίζετε.
Ο λόγος για την «ασημότητα του Taki ακόμα και στην Ιαπωνία σήμερα» είναι ότι στις αρχές του 20ου αιώνα η τεχνοτροπία του θεωρήθηκε ξεπερασμένη, έγραψε η επιμελήτρια τέχνης Rosina Buckland (Ροζίνα Μπάκλαντ) σε ένα e-mail. Η Buckland, συγγραφέας του βιβλίου «Ζωγραφίζοντας τη Φύση για το Έθνος: ο Taki Katei και οι προκλήσεις για τον φιλοκινεζικό πολιτισμό στην Ιαπωνία την περίοδο Μέιτζι» (“Painting Nature for the Nation: Taki Katei and the Challenges to Sinophile Culture in Meiji Japan”, 2012), είπε πως οι καλλιτέχνες που σχετίζονταν με την επιδοτούμενη από το κράτος Σχολή Καλών Τεχνών του Τόκιο «θεωρήθηκαν καινοτόμοι και περισσότερο άξιοι προσοχής».
Η Buckland προσκλήθηκε επίσης να συνδράμει τον επιμελητή Alex Blakeborough (Άλεξ Μπλέικμποροου) στην οργάνωση της έκθεσης «Αντλώντας από τη Φύση: η Ιαπωνία του Τάκι Κάτεϊ» (“Drawing on Nature: Taki Katei’s Japan”)* στο Παγκόσμιο Μουσείο (World Museum) στο Λίβερπουλ της Αγγλίας. Ο Blakeborough είναι βοηθός επιμελητής στην εθνολογία στο Παγκόσμιο Μουσείο.
Συνολικά 82 σχέδια (προσχέδια για παραγγελίες, σπουδές πινάκων και βοηθήματα για τους μαθητές του) εκτίθενται από τη συλλογή των Εθνικών Μουσείων του Λίβερπουλ, μια ομάδα μουσείων που συμπεριλαμβάνει και το Παγκόσμιο Μουσείο.
Τα έργα βρίσκονται στη μόνιμη συλλογή του μουσείου χάρη σε ένα μαθητή του Taki, τον Ishibashi (1876-1928), ο οποίος σπούδασε στη Βασιλική Ακαδημία Τεχνών (Royal Academy of Arts) στο Λονδίνο.
Γεννημένος το 1830, ο Taki μεγάλωσε σε μια περίοδο όπου η τέχνη της Ιαπωνίας ήταν πλούσια σε παραδόσεις. Οι καλλιτέχνες αντλούσαν κυρίως από τις παραδόσεις της κλασικής κινέζικης ζωγραφικής, ακολουθούσαν όμως και την παράδοση της ζωγραφικής εκ του φυσικού (ανθρώπους και ζώα) και από τη βοτανική. Ο Taki ξεκίνησε να διδάσκεται αυτές τις παραδόσεις από καλλιτέχνες όταν ήταν μόλις έξι ετών. Στα είκοσί του, ταξίδεψε στο Nagasaki για να βρεθεί πιο κοντά στον κινέζικο πολιτισμό. Εκείνο τον καιρό, το Nagasaki ήταν το μοναδικό ανοιχτό λιμάνι στην Ιαπωνία και εμπόριο γινόταν μόνο με την Ολλανδία, την Κορέα και την Κίνα. Εδώ, ο Taki μπόρεσε να συναναστραφεί με Κινέζους καλλιτέχνες και διανοούμενους και να διδαχτεί τον πολιτισμό τους από πρώτο χέρι.
Τα επόμενα 15-16 χρόνια, ο Taki ταξίδεψε ανά την Ιαπωνία, μαθαίνοντας από τους δασκάλους και αντιγράφοντας σπουδαία έργα, ενώ δούλευε με παραγγελίες καθώς προχωρούσε. Με αυτόν τον τρόπο, έκτισε τη φήμη του όπως και ένα αρχείο έργων. Αυτά τον βοήθησαν να ανοίξει μια σχολή ζωγραφικής στο σπίτι του, όταν επέστρεψε στο Τόκιο το 1866, είπε ο Blakeborough σε μια τηλεφωνική συνέντευξη.
Μέχρι το 1868, η Ιαπωνία βρισκόταν σε αναταραχή. Ο Tokugawa shogun, «αρχιστράτηγος» της περιόδου Edo (Έντο) (1603–1867) είχε ανατραπεί και το φεουδαρχικό σύστημα της Ιαπωνίας είχε τερματιστεί. Ο αυτοκράτορας αντικατέστησε τον shogun, έγινε ανώτατος άρχοντας της Ιαπωνίας και βασίλεψε ως ο αυτοκράτορας Meiji ή αλλιώς ο “φωτισμένος κανόνας”. Έτσι ξεκίνησε μια τεράστια μεταβατική περίοδος για την Ιαπωνία, όπου η παράδοση έγινε λιγότερο σημαντική από τη «δυτικοποίηση». Η Ιαπωνία καλωσόρισε τις ατμομηχανές και το Δυτικό στυλ σε τομείς όπως, πχ. η αρχιτεκτονική και το ντύσιμο.
Η κυβέρνηση δημιούργησε μια σχολή ζωγραφικής και ένα μουσείο και οργάνωνε τακτικά εκθέσεις για το κοινό. Οι καλλιτέχνες ενθαρρύνονταν να ενσωματώσουν τις Δυτικές μανιέρες στην τέχνη τους και να διασκευάζουν έργα για τους εκθεσιακούς χώρους, φτιάχνοντας πίνακες με τζάμια και κορνίζες αντί για τους παραδοσιακούς μεταξωτούς κυλίνδρους (περγαμηνές).
«Ο Taki δεν ενσωμάτωσε κανένα στιλιστικό στοιχείο της Δυτικής ζωγραφικής στη δουλειά του», είπε η Buckland. Ανήκε στον Σύλλογο Τέχνης της Ιαπωνίας (Japan Art Association), μια ομάδα καλλιτεχνών που «επεδίωκε να επαναφέρει την καθιερωμένη φόρμα της ιαπωνικής ζωγραφικής», είπε.
Ο Σύλλογος προώθησε την παραδοσιακή ιαπωνική τέχνη στο εξωτερικό και έστειλε έργα σε διεθνείς εκθέσεις, στο Σικάγο το 1893 και στο Παρίσι το 1900. Οργάνωσαν δυο ετήσιες εκθέσεις στο Τόκιο και έστειλαν έργα σε εκθέσεις επιδοτούμενες από την κυβέρνηση. Η ομάδα παρουσίαζε έργα που προέβαλαν ισχυρά και εντυπωσιακά μοτίβα ή θέματα αντιπροσωπευτικά του ιαπωνικού πολιτισμού, εξήγησε η Buckland.
«Αντλώντας από τη φύση: η Ιαπωνία του Taki Katei»
Τα σχέδια του Taki σε αυτήν την έκθεση μας δείχνουν πώς διδάσκονταν οι μαθητές του τις παραδοσιακές τεχνικές. Τα σχέδια μπορεί να προορίζονταν για παραβάν, συρόμενες πόρτες, βεντάλιες, άλμπουμ, κυλίνδρους και, φυσικά, για κρεμαστές περγαμηνές, όπως αναφέρει ο ηχητικός οδηγός της έκθεσης.
Επρόκειτο για «λειτουργικά κομμάτια που χρησιμοποιούνταν για τη διδασκαλία ορισμένων μοτίβων, εκπαιδεύοντας τους μαθητές του στο περιεχόμενο της παραδοσιακής ζωγραφικής της Νοτιοανατολικής Ασίας (το οποίο προερχόταν κυρίως από την Κίνα) όπως και σε όλη τη γλώσσα των πρότυπων θεμάτων της ζωγραφικής, κάποια από τα οποία χρονολογούνταν μέχρι και χίλια χρόνια πίσω στην Κίνα», είπε η Μπάκλαντ. Αυτά τα ζωγραφικά θέματα παρουσιάζονται λεπτομερώς σε ένα βιβλίο
του 1886 για σπουδαστές ζωγραφικής, στο οποίο είχε συνδράμει και ο Τάκι.
Στην έκθεση, τα σχέδια είναι καρφιτσωμένα με πινέζες αντί να κρέμονται στην γκαλερί, επιτρέποντας στους επισκέπτες να πάρουν μια γεύση από το πώς οι μαθητές του Taki μάθαιναν από αυτόν. «Τα έργα του ήταν καρφιτσωμένα ολόγυρα στο εργαστήριό του, ώστε να μπορούν οι μαθητές του να τα αντιγράφουν, και αυτό κάνουμε [κι εμείς] στην πραγματικότητα: συνεχίζουμε τον παραδοσιακό του τρόπο διδασκαλίας», μας εξήγησε ο Blakeborough.
Είναι απίστευτο το πόσες λεπτομέρειες έχουν κάποια από τα σχέδια. «Μπορώ ακόμα να θυμηθώ την πρώτη φορά που είδα αυτά τα έργα και την έκπληξή μου όταν έμαθα πως δεν ήταν τελειωμένα κομμάτια», είπε ο Blakeborough.
Το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς είναι τα προπαρασκευαστικά σχέδια. Για τον Taki, «είναι εκπληκτικό και μόνο το γεγονός ότι μπορεί να επαναλαμβάνει τις ίδιες λεπτομέρειες και την ίδια επιδεξιότητα [στο τελικό έργο]», είπε ο Blakeborough.
Ο Taki έπρεπε να δουλεύει τα προσχέδια με τέτοια προσοχή και τόσες λεπτομέρειες αν η ζωγραφική επρόκειτο να γίνει σε μετάξι, γιατί τότε ακόμα και το παραμικρό λάθος είναι αδύνατο να διορθωθεί. Για να τελειοποιηθεί κάποιος στη ζωγραφική σε μετάξι απαιτείται απίστευτη υπομονή, επιδεξιότητα και απεριόριστες ώρες εξάσκησης.
Αυτές οι αρχές αναδύονται από τα σχέδια του Taki στην έκθεση. Σε κάποια από τα σχέδια υπάρχουν οδηγοί, ώστε η εικόνα να μπορεί να αντιγραφεί σε μεγέθυνση. Σε κάποια άλλα υπάρχουν σημειωμένες διορθώσεις, όπως στο θαυμάσιο σχέδιο με το ζευγάρι των γερανών, του Ishibashi Kazunori. Τα κεφάλια των πουλιών είναι προσεκτικά διορθωμένα με κόκκινο μελάνι, είτε από τον Taki είτε από τον Ishibashi.
(Keith Sweeney / Εθνικά Μουσεία του Λίβερπουλ)
Στον «Θάμνο με παιώνιες», τα λεπτεπίλεπτα ροζ πέταλα του λουλουδιού που ζωγράφισε ο Taki υπαινίσσονται μια βελούδινη υφή και ίσως ακόμη και μια πνοή φίνου αρώματος. Σε ένα άλλο σχέδιο, με τον απλό τίτλο «Ελάφι», το τρίχωμα του ζώου είναι τόσο λεπτοδουλεμένο που μπορείς να νιώσεις το πόσο απαλό είναι.
Αυτά τα θέματα δεν προήλθαν από τα πετάγματα της φαντασίας του Taki. Στην ιαπωνική ζωγραφική, όπως και στην κλασική κινεζική τέχνη, η φύση ήταν φορέας νοήματος. Η παιώνια, ξέχειλη με τα πολλαπλά στρώματα των πυκνών πετάλων της, συμβολίζει τον πλούτο και την ευημερία, ενώ το ελάφι αντιπροσωπεύει τη μακροζωία.
Ο Taki και οι μαθητές του έπρεπε να γνωρίζουν αυτήν τη γλώσσα της τέχνης της Νοτιοανατολικής Ασίας. Μια γλώσσα που μεταφέρεται όχι μέσω του γραπτού ή του προφορικού λόγου, αλλά μέσω του συμβολισμού.
Πολλά από αυτά τα σχέδια και τις περγαμηνές είναι έμπλεα νοήματος. Συχνά, τα νοικοκυριά έχουν παραδόσεις αξίας χιλίων ετών τυλιγμένες και αποθηκευμένες σε περγαμηνές, τις οποίες ξετυλίγουν και κρεμούν σε ιδιαίτερες περιστάσεις. Η ανθισμένη παιώνια θα φυλασσόταν μέχρι το καλοκαίρι, οπότε και θα την κρεμούσαν. Ένας πίνακας όπως τα «Κύματα πρώτης τάξεως», που απεικονίζει μεγαλοπρεπείς γερανούς σε κυματιστό νερό, μπορούσε να κρεμαστεί ως προάγγελος του Νέου Έτους. Ο γερανός με το κόκκινο λοφίο ήταν σύμβολο μακροζωίας και αγνότητας.
Η συγκέντρωση των έργων του Taki σε μια έκθεση είναι, πράγματι, απροσδόκητη – τόσο για τον παραδοσιακό ιαπωνικό πολιτισμό όσο και για την τέχνη γενικότερα. Ας είναι αυτή η πρώτη από πολλές εκθέσεις του Taki Katei έξω από την Ιαπωνία.
