Οι θεατρικοί συγγραφείς δημιουργούν κόσμους – αυτό το γνωρίζουμε όλοι. Με τον όρο «κόσμος» εννοώ τις συνθήκες του χρόνου, του χώρου και της οπτικής γωνίας που απεικονίζονται στο έργο και τις οποίες πρέπει να αποδεχτούμε, έστω και προσωρινά, αν θέλουμε να κατανοήσουμε τους χαρακτήρες που κατοικούν σε αυτόν τον κόσμο και την οπτική γωνία του θεατρικού συγγραφέα.
Τα περισσότερα θεατρικά έργα παρουσιάζουν είτε έναν κόσμο που πρέπει να αναθεωρηθεί είτε έναν κόσμο που πρέπει να διατηρηθεί (ή παραλλαγές αυτών). Αυτό που τείνουμε να βλέπουμε σήμερα, όχι μόνο στη σκηνή αλλά και στον κινηματογράφο και την τηλεόραση, είναι η παρουσίαση του πρώτου – ενός κόσμου που απαιτεί από τους εφησυχασμένους να επανεξετάσουν τις μακροχρόνιες παραδοσιακές πεποιθήσεις τους υπέρ μιας νέας, φωτισμένης ουτοπίας.
Λιγότερο συνηθισμένη είναι η απεικόνιση ενός κόσμου που προσπαθεί να ανακτήσει τις χαμένες (ή, μάλλον, απορριφθείσες) αξίες του παρελθόντος, ακόμη και στο πλαίσιο ενός θαυμαστού καινούριου κόσμου. Συνάντησα και τις δύο αυτές κοσμοθεωρίες πρόσφατα, αφού παρακολούθησα δύο πρωτότυπα θεατρικά έργα και μια περιοδεύουσα παραγωγή ενός παλιού κλασικού έργου που ανέβηκε στην περιοχή του Κολόμπους, στο Οχάιο.
Κόσμοι που εξέταζαν τα προηγούμενα έργα μας
Για ένα οικείο πλαίσιο αναφοράς, ας δούμε τους κόσμους που δημιουργούνται στα θεωρούμενα θεατρικά αριστουργήματα. Στο έργο του Μπέκετ «Περιμένοντας τον Γκοντό», έχουμε έναν κόσμο που έχει εκμηδενιστεί (μια γυμνή σκηνή με ένα απομονωμένο δέντρο), αφήνοντας δύο μοναχικούς, ευάλωτους αλήτες να περιμένουν την εκπλήρωση μιας άθεης ύπαρξης παίζοντας παιχνίδια, φλυαρώντας και ελπίζοντας να έρθουν σε ανθρώπινη επαφή. Εδώ, κάθε ελπίδα για την ανάκτηση των περασμένων ημερών διαψεύδεται και αντικαθίσταται όχι από μια ουτοπία, αλλά από μια δυστοπία της δυστυχίας.
Στον «Άμλετ», ο Σαίξπηρ παρουσιάζει μια κάποτε σπουδαία αυλή που έχει παρακμάσει σε κάτι σάπιο, όπου οι δόλιοι ή μπερδεμένοι χαρακτήρες μοιάζουν να περιπλανώνται σε έναν κόσμο που πρέπει να καταστραφεί για να μπορέσει να ξαναγίνει ολόκληρος. Η ελπίδα εδώ είναι ότι ο πρόσφατα λυτρωμένος κόσμος θα διατηρήσει την παλιά του δόξα με μια νέα γενιά χαρακτήρων.
Η «Πόλη μας» του Θόρντον Γουάιλντερ μας δείχνει έναν αυτοτελή κόσμο όπου οι πραγματικότητες της ύπαρξης (γέννηση, γάμος, θάνατος) είναι αποδεκτές -όσο θλιβερές και αν είναι μερικές φορές- και κατανοητές ως η χαρά και το κόστος της ζωής. Δεν υπάρχει ένας νέος κόσμος προς τον οποίο να προσβλέπουμε, αλλά μάλλον η συνέχιση ενός υπάρχοντος κόσμου, ο οποίος βολεύει όλους μια χαρά.
Το βασικό στοιχείο αυτών των δημιουργημένων κόσμων είναι ότι οι κάτοικοί τους αναγνωρίζουν τις συνθήκες του κόσμου τους και κάνουν την επιλογή είτε να ζήσουν μέσα σε αυτές («Γκοντό» και «Η πόλη μας») είτε να πολεμήσουν εναντίον τους («Άμλετ»). Όμως οι συνθήκες κατά τη διάρκεια του έργου σπάνια αλλάζουν και γίνονται αποδεκτές από τους περισσότερους, ακόμη και αν ο πρωταγωνιστής επιλέγει να μην τις αποδεχτεί.
Τρία θεατρικά έργα
Τα πρωτότυπα θεατρικά έργα που είδα παρουσίασαν τους δύο πολύ διαφορετικούς κόσμους που περιέγραψα παραπάνω. Το πρώτο έργο αφορούσε ένα μικρό, οικογενειακό εστιατόριο που ανήκει σε μαύρη οικογένεια και έχει επιβιώσει τον τελευταίο μισό αιώνα κοινωνικών ανακατατάξεων, ακόμη και όταν οι παντρεμένοι ιδιοκτήτες έχουν απομακρυνθεί. Ας το ονομάσουμε αυτό το έργο «Έργο σε εστιατόριο», καθώς θα προτιμούσα να το χρησιμοποιήσω ως γενικό παρά ως συγκεκριμένο παράδειγμα.
Το δεύτερο έργο αφορούσε τις συχνές συναντήσεις δύο ομοφυλόφιλων ανδρών (ενός ηλικιωμένου, κυνικού συνταξιούχου και ενός νεαρού, ιδεαλιστή κυβερνητικού υπαλλήλου) στα παγκάκια του πάρκου, οι συζητήσεις των οποίων πλαισιώνονται από τη συνεχιζόμενη αναταραχή στο έθνος μας, τις διαμαρτυρίες επί σκηνής και όλα αυτά. Θα το ονομάσουμε αυτό το έργο «Έργο σε παγκάκι».
Το «Έργο σε εστιατόριο» δημιουργεί έναν κόσμο όπου γίνεται κατανοητό ότι ο Θεός υπάρχει και παίζει ρόλο στη ζωή μας, ότι ο κόσμος αλλάζει, αλλά κάποια πράγματα (όπως τα εστιατόρια) αντέχουν στην πορεία του χρόνου και ότι οι άνθρωποι μπορούν να συμφιλιωθούν κάτω από τις πιο δύσκολες συνθήκες. Ο ρατσισμός έχει σηκώσει το άσχημο κεφάλι του όλα αυτά τα χρόνια, αλλά δεν είναι αυτό που καθορίζει αυτούς τους χαρακτήρες, ούτε είναι η πηγή της μείζονος σύγκρουσης στο έργο. Το μήνυμα του έργου είναι η ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον, ξεκινώντας από την επανένωση των ιδιοκτητών του εστιατορίου.
Το «Έργο σε παγκάκι» παρουσιάζει έναν κόσμο όπου η βία είναι δεδομένη, αλλά κάποια βία αποτελεί αναγκαία απάντηση στην αδικία, ενώ άλλη βία πηγάζει από φανατισμό και μίσος. Η ελπίδα στον κόσμο έγκειται αποκλειστικά στην ικανότητα των άλλων να κατανοήσουν το κακό που ενυπάρχει σε ορισμένους τρόπους σκέψης – πολλοί χαρακτήρες είναι υπέρμαχοι της λευκής υπεροχής και ο σωβινισμός διαχέεται σε όλες τις καταστάσεις. Ακόμη και οι δύο λευκοί ομοφυλόφιλοι απορρίπτουν και εκφοβίζουν έναν έγχρωμο ομοφυλόφιλο άνδρα. Ο Θεός, όταν αναφέρεται, είναι μια φιγούρα που καλείται να δεχτεί προσευχές, οι οποίες, όπως τα συνθήματα στις αφίσες, ακούγονται υπέροχα αλλά σπάνια δίνονται με οποιαδήποτε συνέπεια.
Αυτός ο τελευταίος κόσμος, παρεμπιπτόντως, είναι ο ίδιος με αυτόν που δημιουργεί η νέα εκδοχή του «Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια» («To Kill a Mockingbird» της Χάρπερ Λη) από τον Ααρών Σόρκιν. Είδα και αυτή την παράσταση πρόσφατα στο Κολόμπους, έναν από τους σταθμούς της περιοδείας της, με τον Ρίτσαρντ Τόμας στον ρόλο του Άττικους Φιντς. Η άποψη του Σόρκιν είναι ότι ο ρατσισμός είναι ενδημικός και συστημικός, ότι δεν υπάρχει ελπίδα για όσους διαιωνίζουν τον φανατισμό (προφανώς όλοι μας) και ότι πρέπει να απομακρύνουμε τον ρατσισμό από την κοινωνία με κάθε μέσο. Έτσι, ο Φιντς του Σόρκιν δεν είναι πλέον το ηθικό κέντρο του σύμπαντος του «Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια», αλλά μάλλον ένας ανόητος πιστός στην έμφυτη καλοσύνη των ανθρώπων, που σταματά να καταφεύγει σε κατάφωρα ψέματα για να προωθήσει την υπόθεση του αντιρατσισμού. Δεν είναι ο Άττικους Φιντς των παππούδων σας.
Η βία ως απάντηση
Ως άτομο που πιστεύει στην αξία της παράδοσης και αντιτίθεται σφόδρα στις σύγχρονες προσπάθειες εξάλειψής της, ενοχλήθηκα από την επιμονή του «Έργου σε παγκάκι» ότι μπορούμε να δημιουργήσουμε έναν νέο κόσμο, αρκεί να βγάλουμε από τη μέση τους ενοχλητικούς ρατσιστές. (Είναι παντού!) Η βία είναι πλέον ένας αποδεκτός τρόπος για να απαλλαγεί ο κόσμος από τον ρατσισμό, μας υπενθυμίζει ο θεατρικός συγγραφέας.
Είναι χαρακτηριστικό ότι αυτό ήταν και το μήνυμα του «Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια» του Σόρκιν: Οι ρατσιστές βρίσκονται παντού, ακόμη και σε έναν πληθυσμό που αποτελείται από δήθεν καλούς ανθρώπους. Παρουσιάζει έναν αμερικανικό Νότο του 1934 ως αντανάκλαση της σύγχρονης Αμερικής, μια λανθασμένη και άδικη σύγκριση, δεδομένου ότι τώρα είμαστε ένα πολύ καλύτερο έθνος, έχοντας αφαιρέσει τα δεσμά του θεσμικού ρατσισμού πριν από 60 χρόνια.
Ωστόσο, τόσο το «Έργο σε παγκάκι» όσο και το «Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια» μας λένε ότι οι εθνικές μας αξίες είναι ανεπαρκείς και κατά κάποιο τρόπο καταπιεστικές όσο ποτέ άλλοτε. Αυτό συμβαίνει επειδή φοβάμαι ότι ως έθνος αποθαρρυνόμαστε από το να ακολουθήσουμε ένα οικείο σύνολο θεμελιωδών αξιών για να δημιουργήσουμε ένα πρότυπο ζωής. Οι κύριοι θεσμοί (οικογένεια, σχολείο, εκκλησία, κυβέρνηση) έχουν υποστεί έναν βομβαρδισμό γελοιοποίησης και διάλυσης, σε τέτοιο βαθμό που συχνά δεν έχουμε κανένα πρότυπο να συγκρίνουμε με αυτό που όλοι κάποτε θεωρούσαμε δεδομένο.
Θα ήταν θαυμάσιο να είχαμε έναν κόσμο χωρίς ρατσισμό, φυσικά, αλλά πόσο εφικτό είναι αυτό όταν α) ο ρατσισμός ορίζεται τόσο ευρέως ώστε να περιλαμβάνει οποιαδήποτε προσβολή εναντίον οποιουδήποτε θεωρείται περιθωριοποιημένος και β) η ανθρώπινη φύση που είναι αυτό που είναι (όπως σίγουρα γνώριζαν οι ιδρυτές) θα μας κάνει αναπόφευκτα να αντιδράσουμε με κάποιους εγωιστικούς τρόπους που μπορεί να φαίνονται ρατσιστικοί.
Το «Έργο σε εστιατόριο», αντίθετα, δείχνει μια Αμερική που έχει ακόμα μαθήματα να μάθει, αλλά μπορεί να προχωρήσει μπροστά, αντιμετωπίζοντας το άσχημο, το ατυχές και το επαίσχυντο με ένα νεύμα προς την παράδοση (όπως η πυρηνική οικογενειακή μονάδα και η ειλικρινής θρησκευτική πεποίθηση).
Και οι τρεις θεατρικοί συγγραφείς, είμαι βέβαιος, θα σας πουν ότι ζούμε σε αυτούς τους δύο διαφορετικούς κόσμους τώρα. Και μπορεί ο καθένας τους να έχει δίκιο. Υπάρχουν, μέσα σε κάθε κόσμο, αναγνωρίσιμες ιδιότητες που όλοι διαθέτουμε: Υπάρχουν διαμαρτυρίες, βία και συμφιλιώσεις στα έργα, όπως και στη σύγχρονη κοινωνία. Αλλά ως βαρόμετρο για το τι είναι καλό και τι είναι διαρκές, το «Έργο σε εστιατόριο» υποστηρίζει πολύ καλύτερα τις αξίες που μας καθορίζουν ως έθνος, ακόμη και όταν φαίνεται να έχουμε χάσει αυτές τις αξίες.
Το θέατρο σήμερα
Στο σύγχρονο αμερικανικό θέατρο, όλοι οι κόσμοι θεωρούνται εξίσου πραγματικοί και εξίσου αληθινοί, αλλά κάποιοι είναι πιο ίσοι, όπως είπε πρώτος ο Όργουελ, αν έχουν μέσα τους προοδευτικές αξίες. Πώς, λοιπόν, θα παρουσιάσουμε ένα σύμπαν που να είναι αναγνωρίσιμο και αποδεκτό από τη συντριπτική πλειονότητα των θεατών;
Θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε επιστρέφοντας στην ιδέα ότι υπάρχουν θεμελιώδεις αρχές που καθορίζουν τη χώρα μας και αυτές οι αρχές είναι αληθινές και καλές – ακριβώς οι αρχές που καθορίζουν το Φυσικό Θέατρο (το θεατρικό κίνημα που αντλεί από τη φιλοσοφία των Ιδρυτών Πατέρων των ΗΠΑ και από την ανθρώπινη φύση για την ανάπτυξη χαρακτήρων και συγκρούσεων).
Το Φυσικό Θέατρο διαθέτει πρωταγωνιστές που αναζητούν στον εαυτό τους την αιτία των αποτυχιών και των αγώνων τους (ή τουλάχιστον τους παράγοντες που συμβάλλουν σε αυτές) και στη συνέχεια εργάζονται για να διορθώσουν αυτά τα ελαττώματα προτού βγουν να τα βάλουν με τον κόσμο. Ο Άττικους Φιντς της Χάρπερ Λη ήταν ένας τέτοιος άνθρωπος. Ο Φιντς του Σόρκιν αναγνωρίζει τις αποτυχίες του, αλλά τελικά καταδικάζει μαζικά τους ανθρώπους του Μέικομπ, αντιστρέφοντας την προηγούμενη θέση του ότι σε όλους ενυπάρχει το καλό.
Ωστόσο, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις τέχνες για να ενισχύσουμε τις αξίες που συνηθίζαμε να θεωρούμε δεδομένες , ακόμη και όταν αυτές δέχονται επίθεση.
Τόσο το «Έργο σε εστιατόριο» όσο και το «Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια» του Σόρκιν μάς λένε ότι υπάρχει κάτι πολύ λάθος στην κοινωνία, που τελικά πρέπει να καταπολεμηθεί και να νικηθεί. Και τα δύο δείχνουν ένα συγκεκριμένο τμήμα του πληθυσμού ως την πηγή αυτής της αμαρτίας. Όμως το «Έργο σε εστιατόριο» παίρνει έναν ανώτερο δρόμο, αφήνοντας την ενοχοποίηση και την καταδίκη και δείχνοντας ότι οι απλές πράξεις συμφιλίωσης μπορούν να έχουν προεκτάσεις σε ευρύτερη κλίμακα.
Μου φαίνεται ότι χρειαζόμαστε περισσότερα «Έργα σε Εστιατόρια» και τους κόσμους της ελπίδας που αυτά παρουσιάζουν παρά «Έργα σε παγκάκια» με τους κόσμους τους της κατηγόριας και της εκδίκησης.
Του Robert Cooperman
Επιμέλεια: Αλία Ζάε
