Η ιστορία της Ελλάδας είναι γεμάτη μορφές που καθόρισαν την πορεία όχι μόνο του έθνους, αλλά και ολόκληρου του δυτικού κόσμου. Ανάμεσά τους ο Θεμιστοκλής, ο Αθηναίος στρατηγός που διέκρινε πρώτος την περσική απειλή και κατάφερε με διορατικότητα, τόλμη και στρατηγήματα να οδηγήσει τους Έλληνες στη νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας.
Γιος του Νεοκλή, με μητέρα πιθανότατα από τη Φρυγία, ο Θεμιστοκλής δεν ανήκε στην αριστοκρατία της Αθήνας. Ωστόσο, η αγάπη του για την πόλη και η ευφυΐα του τον ανέδειξαν σε ηγέτη. Από τη μάχη του Μαραθώνα είχε ήδη καταλάβει πως η περσική απειλή δεν είχε εκλείψει και ότι η αποφασιστική σύγκρουση δεν θα δοθεί στη στεριά, αλλά στη θάλασσα.
Σε αντίθεση με τους περισσότερους συμπολίτες του, που επένδυαν στη χερσαία ισχύ, εκείνος διέβλεψε πως μόνο μέσω ισχυρού στόλου η Αθήνα θα μπορούσε να σταθεί απέναντι στους Πέρσες. «Η πόλη μας είναι τα διακόσια πλοία μας», φέρεται να είπε όταν αμφισβητήθηκε. Και πράγματι, αυτό το ναυτικό έγινε η ψυχή της ελευθερίας.
Γι’ αυτό και έπεισε τους Αθηναίους να επενδύσουν τα έσοδα από τα μεταλλεία του Λαυρίου στην κατασκευή τριήρων, αντί να τα μοιράσουν ως κοινωνικό μέρισμα. «Αν μοιράσετε τα χρήματα, δεν θα έχουμε πατρίδα», φέρεται να τους είπε.
Σαλαμίνα, η μάχη που άλλαξε την ιστορία
Ο Θεμιστοκλής έδρασε με τόλμη και στρατηγική διορατικότητα. Κατανόησε πως οι Πέρσες, με το πολυάριθμο ναυτικό τους, θα επιχειρούσαν να αποκόψουν τους Έλληνες και να αποβιβάσουν στρατεύματα. Για να εξουδετερώσει το πλεονέκτημά τους, πρότεινε να δοθεί η μάχη στη Σαλαμίνα, σε στενό πέρασμα όπου οι ελιγμοί των περσικών πλοίων θα ήταν περιορισμένοι.
Το σχέδιο ήταν τολμηρό: να εγκαταλείψουν οι Αθηναίοι την ανοχύρωτη πόλη τους. Παρά τις αντιδράσεις, ο Θεμιστοκλής πέτυχε να πείσει την πλειονότητα. Όσοι έμειναν πίσω σφαγιάστηκαν από τους Πέρσες, ενώ η Αθήνα παραδόθηκε στις φλόγες. Όμως, η θυσία αυτή ήταν το τίμημα για την τελική νίκη.
Στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, το 480 π.Χ., ο Θεμιστοκλής με στρατηγήματα παραπλάνησε τους Πέρσες, οδηγώντας τους να επιτεθούν στο στενό. Εκεί, τα ελληνικά πλοία, με τα ισχυρά έμβολά τους, διέλυσαν τον αντίπαλο στόλο. Όπως ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες, ο Θεμιστοκλής αντιλήφθηκε την αξία των στενών περασμάτων, όπου οι πολυάριθμες περσικές δυνάμεις δεν μπορούσαν να αξιοποιήσουν την υπεροχή τους.
Η νίκη στη Σαλαμίνα δεν ήταν μόνο στρατιωτικός θρίαμβος. Ήταν το σημείο καμπής που σταμάτησε την περσική επέκταση προς τη Δύση. Ο Αμερικανός ιστορικός Μπάρρυ Στράους [Barry Strauss] σημείωσε πως χάρη στον Θεμιστοκλή «σώθηκε ο δυτικός κόσμος από την περσική κυριαρχία».
Χάρη σε εκείνον, η περσική απειλή αναχαιτίστηκε και η Αθήνα αναδείχθηκε σε ναυτική υπερδύναμη, ανοίγοντας τον δρόμο για τον Χρυσό Αιώνα του Περικλή. Όπως είπε αργότερα ο Ναπολέων, «με τον στόλο του ο Θεμιστοκλής έφερε στα όπλα χιλιάδες Αθηναίους που διαφορετικά δεν θα είχαν θέση στον στρατό».
Πολυμήχανος σαν τον Οδυσσέα, αξιοποίησε κάθε μέσο: στρατηγήματα παραπλάνησης, διχόνοια στους κόλπους των Περσών, ακόμη και υποκίνησε τους Ίωνες να αυτομολήσουν. Δεν δίστασε να ρισκάρει την υστεροφημία του για να οδηγήσει τον εχθρό εκεί όπου τον περίμενε η καταστροφή.
Η κληρονομιά που άφησε δεν είναι μόνο η νίκη στη Σαλαμίνα, αλλά η συνειδητοποίηση ότι η δύναμη μιας πόλης δεν βρίσκεται μόνο στα τείχη της, αλλά και στη θέληση και την ικανότητά της να προσαρμόζεται και να βλέπει μπροστά.
Διαχρονικά διδάγματα
Ο Θεμιστοκλής δεν άφησε μόνο μια στρατιωτική νίκη. Άφησε και μια στρατηγική παρακαταθήκη: ότι η θαλάσσια ισχύς, συνδυασμένη με τα οχυρά της στεριάς, μπορεί να καθορίσει την τύχη ενός έθνους. Ο ίδιος θεμελίωσε τα «Μακρά Τείχη» της Αθήνας και έδειξε πως τα νησιά και το ναυτικό αποτελούν αλληλένδετα όπλα.
Όπως υπενθυμίζουν ειδικοί, η Ελλάδα διαθέτει μοναδικό «ιστορικό απόθεμα επιχειρησιακής γνώσης». Η στρατηγική σκέψη του Θεμιστοκλή παραμένει επίκαιρη. Η λογική των συνδυασμένων επιχειρήσεων ξηράς και θάλασσας εφαρμόστηκε αργότερα και από τον Μέγα Αλέξανδρο, ενώ σήμερα αποτελεί βασική αρχή της ναυτικής ισχύος. Για την Ελλάδα, με τα νησιά της να λειτουργούν ως «αβύθιστα αεροπλανοφόρα», το μάθημα είναι σαφές: ισχυρό ναυτικό σημαίνει ασφάλεια και ελευθερία.
Το Αιγαίο και η Μεσόγειος δεν είναι απλώς γεωγραφία∙ είναι η ίδια η ασφάλεια της χώρας. Όπως τότε, έτσι και τώρα, η ισχύς στη θάλασσα μπορεί να καθορίσει το μέλλον.
