Ανάλυση ειδήσεων
Το Μνημόνιο Κατανόησης που υπεγράφη στις 27 Νοεμβρίου 2019 μεταξύ της Τουρκίας και της Κυβέρνησης Εθνικής Συμφωνίας (GNA) της Λιβύης αποτέλεσε σημείο καμπής για τις γεωπολιτικές ισορροπίες στην Ανατολική Μεσόγειο. Η συμφωνία οριοθέτησης θαλάσσιων ζωνών μεταξύ των δύο χωρών σχεδιάστηκε να δημιουργήσει έναν θαλάσσιο διάδρομο που εκτείνεται από τις ακτές της Λιβύης προς τις νότιες ακτές της Τουρκίας, αγνοώντας στο σύνολό τους τα ελληνικά νησιά που παρεμβάλλονται.
Η συμφωνία υπεγράφη από τον τότε πρωθυπουργό της Λιβύης, Φαγιέζ αλ-Σαράτζ, και τον πρόεδρο της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, σε μία περίοδο κατά την οποία η Τρίπολη βρισκόταν σε πολεμική σύγκρουση με τις δυνάμεις του στρατάρχη Χαλίφα Χαφτάρ στην Ανατολική Λιβύη. Η χρονική συγκυρία υπογραφής, εν μέσω εσωτερικής διάσπασης στη Λιβύη, αποτέλεσε από την αρχή στοιχείο έντονης αμφισβήτησης ως προς τη νομιμότητα και τη δεσμευτικότητα του μνημονίου.
Αντιδράσεις και αποκλίσεις
Η Ευρωπαϊκή Ένωση αντέδρασε άμεσα. Στις 13 Δεκεμβρίου 2019, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο χαρακτήρισε το μνημόνιο αντίθετο προς το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας, επισημαίνοντας ότι παραβιάζει τα κυριαρχικά δικαιώματα τρίτων κρατών και δεν μπορεί να παράγει έννομες συνέπειες. Η ίδια διατύπωση υιοθετήθηκε εκ νέου το 2025, με το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο να επαναλαμβάνει τη θέση του κατόπιν αιτήματος της Ελλάδας.
Η Ελλάδα απάντησε με την άμεση απέλαση του Λίβυου πρέσβη στην Αθήνα, ενώ σε πολυμερείς δηλώσεις χαρακτήρισε τη συμφωνία «άκυρη και ανυπόστατη», υποστηρίζοντας ότι «αγνοεί την ύπαρξη της Κρήτης, της Ρόδου, του Καστελλορίζου, της Κάσου και της Καρπάθου». Η Κύπρος και η Αίγυπτος συντάχθηκαν με την ελληνική θέση, εκδίδοντας κοινές δηλώσεις καταδίκης, ενώ Κάιρο και Αθήνα διεμήνυσαν ότι θα προασπίσουν τα δικαιώματά τους «με όλα τα νόμιμα μέσα».
Διχασμένες οι αρχές εντός Λιβύης
Η εσωτερική πολυδιάσπαση της Λιβύης αποτυπώθηκε και στη στάση απέναντι στη συμφωνία. Η Βουλή των Αντιπροσώπων της Ανατολικής Λιβύης, με έδρα το Τομπρούκ και υπό την ηγεσία του Ακίλα Σάλεχ, την απέρριψε ομόφωνα. Ο ίδιος απέστειλε επιστολή στον ΟΗΕ καταγγέλλοντας την έλλειψη αρμοδιότητας της κυβέρνησης Σαράτζ να συνάπτει διεθνείς συμφωνίες.
Παράλληλα, ο στρατάρχης Χαφτάρ είχε δημόσια καταγγείλει τη συμφωνία ως απόπειρα νομιμοποίησης τουρκικής στρατιωτικής παρέμβασης στη χώρα. Το 2021, το Εφετείο του Αλ Μπάιντα ακύρωσε επισήμως το μνημόνιο, κρίνοντας ότι δεν είχε εγκριθεί από τη Βουλή, όπως απαιτεί το λιβυκό Σύνταγμα.
Ενδείξεις επαναπροσέγγισης
Το 2025, ωστόσο, καταγράφηκε μεταβολή του κλίματος. Σύμφωνα με λιβυκά μέσα ενημέρωσης, η Βουλή των Αντιπροσώπων φέρεται να εξετάζει πλέον σοβαρά την επικύρωση του τουρκολιβυκού μνημονίου.
Ο πρωθυπουργός της Ανατολικής Λιβύης Οσάμα Χαμάντ, σύμμαχος του Χαφτάρ, δήλωσε ότι η συνεργασία με την Τουρκία «διεξάγεται στο πλαίσιο της διεθνούς νομιμότητας και δεν παραβιάζει τα κυριαρχικά δικαιώματα κανενός κράτους». Η δήλωση αυτή ερμηνεύθηκε ως σήμα πολιτικής αναθεώρησης έναντι της προηγούμενης κάθετης απόρριψης.
Ενεργειακές συμφωνίες και νομικές προσφυγές
Το 2022, Άγκυρα και Τρίπολη υπέγραψαν νέα συμφωνία για την από κοινού εξερεύνηση υδρογονανθράκων. Η συμφωνία επικρίθηκε από Ελλάδα και Αίγυπτο, ενώ το 2024 το Εφετείο Τρίπολης την ακύρωσε, κρίνοντας ότι η προσωρινή κυβέρνηση δεν είχε δικαίωμα να υπογράψει συμφωνίες που επηρεάζουν την κυριαρχία και τους φυσικούς πόρους της χώρας χωρίς έγκριση από το κοινοβούλιο.
Παρά ταύτα, το 2025 υπογράφηκε νέο μνημόνιο συνεργασίας μεταξύ της Τουρκικής Εταιρείας Πετρελαίου (TPAO) και της Εθνικής Εταιρείας Πετρελαίου της Λιβύης (NOC), που προβλέπει σεισμικές έρευνες σε έκταση 10.000 χιλιομέτρων σε τέσσερις θαλάσσιες περιοχές. Η TPAO έχει ήδη εκδηλώσει ενδιαφέρον για μακροπρόθεσμη διείσδυση στις αγορές ενέργειας της Ανατολικής Μεσογείου και της Βόρειας Αφρικής.
Στρατιωτικό και θεσμικό πλαίσιο
Το τουρκολιβυκό μνημόνιο συνοδεύτηκε και από σειρά αμυντικών συμφωνιών. Το 2024 υπεγράφη νέο στρατιωτικό μνημόνιο για παροχή εκπαιδευτικής και επιχειρησιακής στήριξης από την Τουρκία. Οι συμφωνίες αυτές παρέχουν ευρύ πλαίσιο συνεργασίας και διευκολύνσεων στις τουρκικές ένοπλες δυνάμεις που παραμένουν παρούσες στη Λιβύη.
Στον αραβικό κόσμο, η τουρκική στρατιωτική παρουσία στη Λιβύη έχει προκαλέσει σκεπτικισμό. Ο πρωθυπουργός της Ανατολικής Λιβύης Οσάμα Χαμάντ, σύμμαχος του Χαφτάρ, δήλωσε ότι η συνεργασία με την Τουρκία «διεξάγεται στο πλαίσιο της διεθνούς νομιμότητας και δεν παραβιάζει τα κυριαρχικά δικαιώματα κανενός κράτους».
Η δήλωση αυτή ερμηνεύθηκε ως σήμα πολιτικής αναθεώρησης έναντι της προηγούμενης κάθετης απόρριψης.
Συνέχιση των σταθερών ευρωπαϊκών θέσεων
Η στάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης παραμένει αμετάβλητη. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, σε ψήφισμά του τον Νοέμβριο του 2022 (454 υπέρ, 130 κατά, 54 απών), κάλεσε σε ρητή ακύρωση του μνημονίου. Το ψήφισμα αναφέρει ότι η συμφωνία θεωρείται παράνομο και άκυρο επειδή δεν συμμορφώνεται με τη Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας και δεν παράγει νομικές συνέπειες για τρίτα κράτη, ενώ παραβιάζει τα κυριαρχικά δικαιώματα γειτονικών χωρών.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και η EEAS έχουν επαναλάβει την ίδια θέση σε αλλεπάλληλες δηλώσεις, μεταξύ άλλων τον Οκτώβριο και Δεκέμβριο 2022, με τον Ύπατο Εκπρόσωπο Ζοζέπ Μπορέλ να δηλώνει προς τον τότε ΥΠΕΞ Νίκο Δένδια ότι η ΕΕ θα υπερασπιστεί την ενιαία αυτή γραμμή «όποτε είναι αναγκαίο».
