Οι ρίζες της εκπαιδευτικής θεωρίας στη Δύση φτάνουν στον Πλάτωνα και τον μαθητή του, Αριστοτέλη, τον τέταρτο αιώνα π.Χ. Αμφότεροι οι αρχαίοι φιλόσοφοι μίλησαν για την εκπαίδευση, δίνοντας ένα γενικό πλαίσιο θεωρίας των σωστών σκοπών και μεθόδων μελέτης.
Στο Βιβλίο Η΄ των«Πολιτικών», ο Αριστοτέλης πρότεινε ένα πρόγραμμα μελέτης για νέους με τέσσερις μόνο θεματικές ενότητες: ανάγνωση και γραφή, ασκήσεις γυμναστικής, μουσική και ζωγραφική. Το πρόγραμμα σπουδών του Αριστοτέλη για μικρούς μαθητές μάς εντυπωσιάζει με την απλότητά του, μια απλότητα που περιέχει ωστόσο μια βαθιά κατανόηση της ανθρώπινης φύσης και των σκοπών της εκπαίδευσης.
Για τα σύγχρονα αυτιά, αυτό το πρόγραμμα σπουδών ακούγεται θλιβερά ανεπαρκές. Τι γίνεται με τα μαθηματικά και τις επιστήμες; Τι γίνεται με τις κοινωνικές σπουδές και την ιστορία; Ή το αρχαιοελληνικό αντίστοιχο του προγραμματισμού υπολογιστών (η τεχνολογία ηλιακών ρολογιών, αναμφίβολα);
Ένας μαθητής που μελετούσε μόνο αυτά τα τέσσερα μαθήματα δεν θα άρχιζε καν να εκπαιδεύεται. Ή θα άρχιζε;
Για να δούμε τη σοφία της εκπαιδευτικής συνταγής του Αριστοτέλη, πρέπει να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποίησε κάθε όρο και τη συλλογιστική πίσω από την επιλογή των θεματικών πεδίων. Καθώς διερευνούμε τις θεματικές περιοχές του προγράμματος σπουδών του Αριστοτέλη, είναι χρήσιμο να έχουμε κατά νου το ευρύτερο πλαίσιο της εκπαιδευτικής θεωρίας του.
Όπως σχολίασε η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Μακεδονίας Λελούδα Στάμου:
«Ο Αριστοτέλης συμφωνεί με τον ορισμό του Πλάτωνα για την κατάλληλη εκπαίδευση ως την εκπαίδευση για να βιώνει κανείς σωστά την ευχαρίστηση ή τον πόνο, που σημαίνει την ανάπτυξη μιας θετικής στάσης προς ό,τι είναι ευγενές και καλό και αποστροφής για ό,τι είναι ανήθικο».
Έχοντας αυτό κατά νου, ας πάρουμε τα θέματα ένα προς ένα.
Ανάγνωση και γραφή
Για τον Αριστοτέλη, ο πρωταρχικός σκοπός της εκπαίδευσης δεν ήταν ωφελιμιστικός. Δεν αφορούσε κυρίως την κατάρτιση για σταδιοδρομία, την πολιτική προετοιμασία ή την απόκτηση δεξιοτήτων για να προχωρήσεις στη ζωή, αν και αναγνώρισε ότι αυτά τα πράγματα είναι επίσης σημαντικά. Αντίθετα, ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι ορισμένα πράγματα πρέπει να μελετώνται απλώς επειδή εξευγενίζουν, τελειοποιούν και εξυψώνουν. Η εκπαίδευση αφορά τη διαμόρφωση του χαρακτήρα.
Στα «Πολιτικά», έγραψε: «Είναι προφανές, λοιπόν, ότι υπάρχει ένα είδος εκπαίδευσης στο οποίο οι γονείς πρέπει να εκπαιδεύουν τους γιους τους, όχι επειδή είναι χρήσιμο ή απαραίτητο, αλλά επειδή είναι φιλελεύθερο και ευγενές».
Ο Αριστοτέλης διέκρινε ξεκάθαρα τα δύο:
«Υπάρχουν κλάδοι μάθησης και εκπαίδευσης που πρέπει να μελετήσουμε απλώς αφιερώνοντας χρόνο σε πνευματική δραστηριότητα, και αυτοί έχουν αξία από μόνοι τους· ενώ εκείνα τα είδη γνώσης που είναι χρήσιμα στις επιχειρήσεις πρέπει να θεωρούνται απαραίτητα και να υπάρχουν για χάρη άλλων πραγμάτων.»
Η μελέτη της ανάγνωσης και της γραφής εμπίπτει και στις δύο κατηγορίες, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Έχει προφανή πρακτική χρήση στις συναλλαγές ή την ενασχόληση με την πολιτική. Αλλά μπορεί επίσης να είναι αυτοσκοπός όταν κάποιος διαβάζει ένα μεγάλο έργο για ευχαρίστηση και μόρφωση, κατευθύνοντας το μυαλό του σε ανώτερα πράγματα μέσω του βιβλίου. Αυτή η ανάγνωση δεν γίνεται για κανέναν άλλο σκοπό εκτός από το αποτέλεσμα μόρφωσης και εξευγενισμού που έχει στον αναγνώστη.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η ανάγνωση και η γραφή που είχε στο μυαλό του ο Αριστοτέλης εδώ περιελάμβανε τη μελέτη της ποίησης, σύμφωνα με την Στάμου. Έτσι, το έργο του μαθητή στις γλωσσικές τέχνες περιείχε μια ευφάνταστη και συναισθηματική υφή παράλληλα με τον πρακτικό του σκοπό.
Γυμναστική
Όταν ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε τον όρο «γυμναστική», δεν αναφερόταν σε ένα πρόγραμμα ισορροπίας σε δοκό (ή τουλάχιστον, όχι μόνο αυτό). Ο όρος ήταν πολύ ευρύτερος από αυτό. Όπως εξήγησε η Στάμου: «Γυμναστική εννοεί ένα ολόκληρο σύστημα φυσικής προπόνησης».
Ο εκπαιδευτικός Τζον Σίνιορ επεκτάθηκε σε αυτό, εξηγώντας ότι «γυμναστική» σήμαινε τη διαδικασία με την οποία ένας μαθητής μαθαίνει να χρησιμοποιεί το σώμα του και, μέσω αυτού, έρχεται σε άμεση επαφή με τον κόσμο. Ο Σίνιορ έγραψε ότι παραδοσιακά, στον ελληνικό πολιτισμό, το πρώτο επίπεδο εκπαίδευσης ήταν «μια σθεναρή εκγύμναση του σώματος, σκοπός της οποίας δεν ήταν απλώς η ευχαρίστηση και η υγεία αλλά η όξυνση των αισθήσεων, καθώς η όραση οξύνεται και συντονίζεται από την τοξοβολία».
Παραδόξως, ο Αριστοτέλης πίστευε ότι οι εκπαιδευτικοί πρέπει να επικεντρωθούν σε αυτό το είδος εκπαίδευσης για αρκετά χρόνια πριν εισαγάγουν οτιδήποτε άλλο. Η εκπαίδευση του σώματος και των αισθήσεών του προετοιμάζει τον δρόμο για μελλοντική μάθηση, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη και τον Σίνιορ. «Η γυμναστική είναι η πρώτη βάση κάθε μάθησης», έγραψε ο Σίνιορ. Τίποτα δεν έρχεται στο μυαλό αν δεν εισέλθει πρώτα στην αίσθηση της αντίληψης ενός ατόμου. Ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι ξεκινάμε σαν άγραφες κόλλες χαρτιού, και η γνώση και η κατανόηση ενσταλάζονται σταδιακά στο μυαλό μας, αρχικά μέσω των αισθήσεων. Μόνο όταν έχουμε δει μερικά δέντρα, για παράδειγμα, μπορούμε να εξαγάγουμε την έννοια του δέντρου και να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε πιο αφηρημένα τα δέντρα. Εάν το σώμα και οι αισθήσεις ενός μαθητή δεν είναι καλά εκπαιδευμένα για να αντιλαμβάνονται τον κόσμο και να αλληλεπιδρούν με αυτόν, αυτός ο μαθητής θα στερείται λίγης από την ακατέργαστη εμπειρία αισθήσεων πάνω στην οποία βασίζεται όλη η άλλη μάθηση.
«Τώρα είναι ξεκάθαρο», έγραψε ο Αριστοτέλης, «ότι στην εκπαίδευση η εξάσκηση πρέπει να έρχεται πριν από την θεωρία, και το σώμα να εξασκείται πριν από το μυαλό».
Ζωγραφική
Όπως και η γυμναστική, η ζωγραφική επίσης ακονίζει τις αισθήσεις καθώς απαιτεί προσεκτική παρατήρηση και προσοχή. Ένας καλός καλλιτέχνης πρέπει να κοιτάξει προσεκτικά το θέμα του για να το αποδώσει με ακρίβεια σε χαρτί. Η ζωγραφική βοηθά στην εκπαίδευση της εστίασης, της προσοχής στη λεπτομέρεια, της ικανότητας του μαθητή να βλέπει με οξυδέρκεια τον κόσμο γύρω του, και στον συντονισμό χεριού-ματιού. Ο μαθητής ζωγραφικής αρχίζει να παρατηρεί σχήματα, χρώματα, μορφές και καμπύλες με αυξημένη προσοχή.
Ο Αριστοτέλης πίστευε ακόμη ότι η ζωγραφική μπορεί να συντονίσει την ψυχή ενός μαθητή στο ύψος της ομορφιάς του κόσμου. Για παράδειγμα, είχε γράψει ότι η ζωγραφική «κάνει [τους μαθητές] να κρίνουν την ομορφιά της ανθρώπινης μορφής». Έτσι, η ζωγραφική εισάγει μια βασική εκπαίδευση στην αισθητική, στο πρόγραμμα σπουδών.
Μουσική
Όπου η γυμναστική αναπτύσσει το σώμα και τις αισθήσεις ενός μαθητή, τα άλλα τρία — ανάγνωση/γραφή, μουσική και ζωγραφική — εκπαιδεύουν τα συναισθήματα, τη φαντασία και τη διάνοια του μαθητή. Στην εξήγησή του για τα ακαδημαϊκά θέματα, ο Αριστοτέλης αφιέρωσε τον περισσότερο χρόνο εξηγώντας τον ρόλο της μουσικής και πώς αυτή δρα στο μυαλό και την καρδιά του μαθητή. Γι’ αυτόν, η μουσική παρείχε το πιο ξεκάθαρο παράδειγμα ενός θέματος που μελετήθηκε απλώς επειδή αξίζει — λόγω του τρόπου με τον οποίο τελειοποιεί τον μαθητή.
Στην ανάλυσή του, ο Αριστοτέλης υπενθύμισε πρώτα στον αναγνώστη του το απόλυτο εκπαιδευτικό έπαθλο: ένα μυαλό και μια καρδιά που σχηματίζονται μέσω αρετής.
«Η αρετή συνίσταται στο να χαιρόμαστε, να αγαπάμε και να μισούμε σωστά», έγραψε, προσθέτοντας, «δεν υπάρχει ξεκάθαρα τίποτα που να μας ενδιαφέρει τόσο πολύ να αποκτήσουμε και να καλλιεργήσουμε όσο η δύναμη να σχηματίζουμε ορθές κρίσεις και να απολαμβάνουμε την ευχαρίστηση με καλή διάθεση και ευγενικές πράξεις».
Με αυτό ως δεδομένο, ο Αριστοτέλης συνέχισε να εξηγεί τη δύναμη της μουσικής να κάνει ακριβώς αυτό. Η συναισθηματική της έλξη τής επιτρέπει να διαμορφώνει συναισθήματα και να διαμορφώνει χαρακτήρα σύμφωνα με τον σωστό σκοπό:
«Ο ρυθμός και η μελωδία παρέχουν μιμήσεις θυμού και πραότητας, αλλά και θάρρους και εγκράτειας, και όλων των αντίθετων ιδιοτήτων, και άλλων ιδιοτήτων του χαρακτήρα, που δύσκολα υπολείπονται των πραγματικών αισθημάτων, όπως γνωρίζουμε από τη δική μας εμπειρία, γιατί ακούγοντας τέτοια βάσανα η ψυχή μας υφίσταται μια αλλαγή.
»Η συνήθεια να νιώθουμε ευχαρίστηση ή πόνο απλώς από αναπαραστάσεις δεν είναι πολύ μακριά από τα ίδια αισθήματα για πραγματικότητες.»
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η ελεγχόμενη, καθοδηγούμενη συναισθηματική διέγερση που προκαλείται από τη μουσική μπορεί να εκπαιδεύσει τα συναισθήματα ενός μαθητή ώστε να ανταποκρίνονται κατάλληλα στις χαρές και τις λύπες που συναντά στην πραγματική ζωή.
Ελεύθερος χρόνος
Συνοψίζοντας, ο Αριστοτέλης είδε μια σαφή δομή στην εκπαίδευση των παιδιών. Η εκπαίδευση βασίζεται στο σωματικό, ασχολείται με το συναισθηματικό και προοδεύει σταδιακά προς το λογικό. Η Στάμου ανακεφαλαιώνει: «Η εκπαιδευτική διαδικασία πρέπει να ξεκινήσει με την εκπαίδευση του σώματος, να προχωρήσει στην εκγύμναση της όρεξης (επιθυμία για το ευγενές) και να κορυφωθεί στην εκπαίδευση της λογικής».
«Το να αναζητάς πάντα το χρήσιμο δεν κάνει ελεύθερες και εξυψωμένες ψυχές», υποστήριξε ο Αριστοτέλης. Το χρήσιμο, το ρεαλιστικό, το χρηματικό — όλα αυτά επιδιώκονται για χάρη κάτι άλλου. Αυτό το κάτι άλλο, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ήταν ο ελεύθερος χρόνος, τον οποίο υποστήριξε ότι μπορούσε να απολαύσει πλήρως μόνο ένας ενάρετος άνθρωπος. Ο Αριστοτέλης οραματίστηκε ξεκάθαρα μια κατηγορία σπουδών που ξεπερνούν τα πρακτικά, με στόχο να διαμορφώσουν τους μαθητές με αρετή και να τους προετοιμάσουν για την πλήρη εμπειρία του αληθινού ελεύθερου χρόνου.
Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι ο ελεύθερος χρόνος και η απόλαυση δεν ήταν απλώς θέμα διασκέδασης ή αναψυχής, αλλά αντίθετα μια βαθιά και στοχαστική συνάντηση με την καλοσύνη της ίδιας της πραγματικότητας.
