Στο α΄ μέρος αυτής της σειράς άρθρων για τις θεωρίες του Τζορτζ Χέρμπερτ Μηντ (George Herbert Mead, 1863-1931), αναφέρθηκαν συνοπτικά ορισμένα γεγονότα για τον ίδιο και για κάποιες από τις θεωρίες και ιδέες του. Συγκεκριμένα, μιλήσαμε για τη συμβολή του στη κοινωνική ψυχολογία και στον τίτλο του φιλόσοφου που του δόθηκε εξαιτίας των θεωριών του σχετικά με τον πραγματισμό και της προτεραιότητας που δίνει στη συλλογική συνείδηση (κοινωνική) έναντι της ατομικής. Το βασικότερο σημείο του προηγούμενου άρθρου υπήρξε η εξέταση των τεσσάρων σταδίων της θεωρίας του για το «πέρασμα στη πράξη». Το παρόν άρθρο (β΄μέρος) αφορά τη θεωρία του Μηντ για τα νεύματα.
Νεύματα
Ο Μηντ διαχωρίζει την πράξη που αφορά ένα άτομο από την κοινωνική πράξη η οποία αφορά δύο ή περισσότερα άτομα. Σύμφωνα με τον ίδιο, ένας από τους βασικότερους μηχανισμούς της κοινωνικής πράξης είναι το νεύμα.
Το νεύμα χρησιμοποιείται ως ερέθισμα που προκαλεί αυτόματες, κατάλληλες κοινωνικά αντιδράσεις. Εδώ φέρνει ως παράδειγμα τον σκυλοκαυγά. Το νεύμα του ενός σκύλου προκαλεί αυτόματα το νεύμα του άλλου. Την παραπάνω κατάσταση την ονόμασε «νευματικό διάλογο».
Αυτός ο νευματικός διάλογος συμβαίνει τόσο μεταξύ ανθρώπων όσο και ζώων και διακρίνεται στα μη σημαντικά νεύματα και στα σημαντικά νεύματα. Τα μη σημαντικά νεύματα είναι αυτά που προκύπτουν ενστικτωδώς και εκφράζονται αυτόματα. Αντιθέτως, τα σημαντικά νεύματα, τα οποία δεν μπορούν να γίνουν από τα ζώα, είναι αυτά που βάζουν το άτομο να σκεφτεί πώς θα αντιδράσει σε ένα συγκεκριμένο νεύμα (ερέθισμα).
Ο Μηντ θεώρησε ιδιαίτερα σημαντικά τα φωνητικά νεύματα στην εξέλιξη των σημαντικών νευμάτων. Όμως δεν είναι όλα τα φωνητικά νεύματα σημαντικά. Όπως, για παράδειγμα, κάποιοι ήχοι σαν ασυνείδητοι βρυχηθμοί που κάποιες φορές βγάζουν οι άνθρωποι.
Τα φωνητικά νεύματα έχουν ένα ξεχωριστό χαρακτηριστικό, ότι μπορούν να επηρεάσουν τόσο τον ομιλητή όσο και τον δέκτη. Σε αντίθεση με τα σωματικά νεύματα, που συνήθως δεν τα βλέπει ο αποστολέας – άρα δεν τα δέχεται – τα φωνητικά τα ακούει, δηλαδή τα δέχεται. Μία ακόμη διαφορά μεταξύ των δύο είναι ότι το φωνητικό νεύμα είναι πιο εύκολα ελεγχόμενο από τον πομπό. Όπως αναφέρει ο Μηντ, το φωνητικό νεύμα είναι το μέσο της κοινωνικής οργάνωσης.
Τα σημαντικά σύμβολα: Ένας άλλος τύπος νεύματος
Τα σημαντικά σύμβολα είναι το είδος νεύματος, το οποίο προκαλεί στον πομπό το ίδιο είδος απόκρισης (αν και όχι απαραίτητα πανομοιότυπο) όπως και στον δέκτη. Η επικοινωνία επιτυγχάνεται μόνο μέσω των σημαντικών συμβόλων, μεταξύ των οποίων τα φωνητικά (γλώσσα) κατέχουν την κυρίαρχη θέση λόγω των χαρακτηριστικών που αναφέραμε παραπάνω.
Ο Μηντ διέκρινε κάποιες βασικές λειτουργίες των νευμάτων, και ειδικότερα των σημαντικών συμβόλων. Αρχικά, παρατήρησε ότι το νεύμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως καλούπι της κοινωνικά ορθής συμπεριφοράς. Η συμπεριφορά του ατόμου που συμμετέχει σε μία κοινωνική πράξη ρυθμίζεται από τα αντικείμενα που αφορούν την πράξη αυτή. Για παράδειγμα, ο γονιός που εκφράζει την δυσαρέσκεια του στο παιδί κάνοντας γκριμάτσα όταν αυτό κάνει κάτι κακό ή επικίνδυνο. Τα σημαντικά σύμβολα (κυρίως φωνητικά) λειτουργούν ακόμη καλύτερα, για τον λόγο όπως είδαμε παραπάνω ότι έχουν την ίδια απήχηση και στο άτομο που τα εκφράζει. Η έκφραση της δυσαρέσκειας ενός ατόμου για κάτι επιτυγχάνεται καλύτερα μέσα από τον λόγο.
Τα σημαντικά σύμβολα, σύμφωνα με τον Μηντ, είναι απαραίτητα για την ύπαρξη της σκέψης. Ο Μηντ δεν αναγνωρίζει την ύπαρξη της σκέψης στα ζώα. Επίσης, η σκέψη, κατά τον ίδιο, είναι μία εσωτερική ομιλία με τον εαυτό μέσω νευμάτων και είναι το ίδιο με τη συνομιλία με τους άλλους. Η προσέγγιση του Μηντ είναι συμπεριφορική.
Τέλος, μέσα από τα σημαντικά σύμβολα καθίσταται δυνατή η συμβολική αλληλεπίδραση. Μέσα από τη μετατροπή των νευμάτων σε σημαντικά σύμβολα οι άνθρωποι επικοινωνούν είτε άμεσα (ομιλία), είτε έμμεσα μέσα από χειρονομίες που εκφράζουν συναισθήματα τα οποία περνάνε στον δέκτη.
Στο επόμενο άρθρο (γ΄μέρος), θα εξετάσουμε τον ορισμό που δίνει ο Τζορτζ Χέρμπερτ Μηντ για τον νου και πώς ερμηνεύει τον εαυτό μέσα από αυτόν.
Βιβλιογραφία
George Ritzer & Jeffrey Stepnisky, Σύγχρονη κοινωνιολογική θεωρία, μετάφραση: Μυρτώ Βρεττού, Γιώργος Χρηστίδης, επιμέλεια: Μαγδαληνή Κολοκυθά. Εκδόσεις Κριτική, επιστημονική βιβλιοθήκη, 2η έκδοση, Αθήνα, 2020
