Στο προηγούμενο άρθρο σχετικά με τις θεωρίες του Τζορτζ Χέρμπερτ Μηντ (George Herbert Mead) είδαμε ότι η επικοινωνία επιτυγχάνεται μέσα από τα νεύματα, με τα βασικότερα αυτών να είναι τα σημαντικά σύμβολα με κυρίαρχη θέση τα φωνητικά (ομιλία).
Πολλοί έχουν ασχοληθεί με τον ορισμό του νου και με το τι είναι ο ‘εαυτός’. Στο παρόν άρθρο θα αναφερθούμε στο ορισμό που δίνει ο Μηντ για τον νου και πώς ερμηνεύει τον εαυτό μέσα από αυτόν.
Νους
Ο Μηντ αντιλαμβάνεται τον νου ως κάτι που γεννιέται μέσα από την κοινωνία και όχι ως κάτι που ενυπάρχει στο άτομο. Όπως είδαμε και στα προηγούμενα άρθρα σχετικά με την προτεραιότητα της κοινωνικής συνείδησης έναντι της ατομικής και τον ορισμό που δίνει στη σκέψη, με τον ίδιο τρόπο βλέπει και τον νου. Για τον Μηντ, ο νους είναι μία εσωτερική συζήτηση με τον εαυτό και η κοινωνική διαδικασία υπάρχει πριν από αυτόν.
Ο Μηντ ορίζει τον νου με βάση τη λειτουργία του. Ως ξεχωριστό χαρακτηριστικό του διακρίνει την ικανότητα του ατόμου να προκαλεί την ίδια απόκριση όχι μόνο του άλλου ατόμου, αλλά και της κοινότητας συνολικά, σχηματίζοντας μία οργανωμένη απόκριση. Επίσης, διακρίνει τη δεξιότητα του ατόμου να λαμβάνει αποφάσεις σε περίπλοκες καταστάσεις. Το τελευταίο έρχεται πιο κοντά στην πραγματιστική προσέγγιση.
Εαυτός
Για τον Μηντ, ο εαυτός επίσης προαπαιτεί την κοινωνική διαδικασία, όπως και όλες οι κύριες έννοιες. Δηλαδή ο εαυτός διαμορφώνεται μέσα από την κοινωνική δραστηριότητα και την επικοινωνία με τους άλλους. Ο εαυτός, κατά τον Μηντ, συνιστά και υποκείμενο και αντικείμενο, και είναι μία εσωτερική διαδικασία, μία εσωτερική συζήτηση την οποία παρομοιάζει με τη συζήτηση με τον άλλον. Έτσι, δεν πιστεύει ότι τα ζώα διαθέτουν εαυτό ούτε και τα βρέφη, διότι δεν έχουν ακόμα επικοινωνήσει με τους άλλους.
Πιστεύει ότι αφότου αναπτυχθεί ο εαυτός υπάρχει η δυνατότητα να συνεχίσει να υπάρχει χωρίς τους άλλους. Επίσης, ότι τα άτομα έχουν την ικανότητα να μην τον εκδηλώσουν εάν δεν επιθυμούν. Ο εαυτός για τον Μηντ σχετίζεται διαλεκτικά με τον νου, και το σώμα δεν αποτελεί από μόνο του εαυτό. Γενικός μηχανισμός της ανάπτυξης του εαυτού είναι η ικανότητα της τοποθέτησης του ατόμου ασυνείδητα στη θέση του άλλου, πράττοντας όπως ο άλλος. Δηλαδή, η εξέταση του εαυτού μέσα από την οπτική του άλλου.
Ο εαυτός επιτρέπει στα άτομα να σκέφτονται πριν μιλήσουν και να παίρνουν αποφάσεις για το τι θα πουν. Επίσης, προκειμένου να έχουν τα άτομα εαυτό θα πρέπει να μπορούν να αυτοαξιολογούνται. Για να επιτευχθεί αυτό πρέπει να θέσουν τον εαυτό τους στο ίδιο πεδίο εμπειρίας που βάζουν τους άλλους. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να βιώσουν άμεσα τον εαυτό τους και η σκοπιά από την οποία τον βιώνουν είναι μέσα από την οπτική ενός ατόμου ή κοινωνικού συνόλου.
Ο Μηντ έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη του εαυτού. Έδωσε σημασία στην ανάπτυξή του εαυτού κατά την παιδική ηλικία και διέκρινε δύο στάδια. Το στάδιο του παιξίματος (play) και το στάδιο του παιχνιδιού (game).
Το στάδιο του παιξίματος (play)
Το στάδιο του παιξίματος είναι το πρώτο στάδιο. Σε αυτό, το παιδί παίζοντας έχει τη δυνατότητα να μπει στον ρόλο κάποιου άλλου, καθώς μιμείται δασκάλους, γιατρούς, γονείς κ.ά. κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού. Μέσα από το παιχνίδι του, το παιδί οικοδομεί τον εαυτό του, μαθαίνοντας να είναι τόσο το υποκείμενο όσο και το αντικείμενο. Όμως εδώ προκύπτει ένα ζήτημα. Ένα παιδί που παίζει συγκεκριμένους ρόλους, όπως για παράδειγμα των γονιών του, είναι πολύ πιθανόν στη πορεία να αρχίσει να αξιολογεί τον εαυτό του με τον ίδιο τρόπο όπως το αξιολογούν εκείνοι. Επίσης, στην περίπτωση αυτή, η διαμόρφωση του εαυτού περιορίζεται λόγω τού ότι οι ρόλοι που αναλαμβάνει το παιδί είναι περιορισμένοι.
Το στάδιο του παιχνιδιού (game)
Το στάδιο του παιχνιδιού είναι ουσιώδες για τη δημιουργία του εαυτού. Σε αυτό το στάδιο το παιδί καλείται να αναλάβει τους ρόλους όλων όσων συμμετέχουν στο παιχνίδι και όχι μόνο κάποιων διακεκριμένων όπως στο προηγούμενο στάδιο. Ο Μηντ παρομοιάζει αυτό το στάδιο με έναν αγώνα μπέιζμπολ. Το παιδί θα πρέπει να μπορεί να αναλάβει όλους τους ρόλους και όταν η κατάσταση το απαιτεί θα πρέπει να αναδύεται ο απαιτούμενος για την αντιμετώπιση της ρόλος. Όπως, για παράδειγμα, ο ρόλος του αμυντικού στο μπέιζμπολ, όταν το παιδί παίζει ως αμυντικός.
Η διαμόρφωση της προσωπικότητας ξεκινάει από το στάδιο του παιξίματος και ολοκληρώνεται με το στάδιο του παιχνιδιού. Μέσα από τα δύο αυτά στάδια, σύμφωνα με τον Μηντ, τα παιδιά μαθαίνουν πώς να λειτουργούν και να συμπεριφέρονται μέσα σε μία συγκεκριμένη ομάδα.
Γενικευμένος άλλος
Ο γενικευμένος άλλος αποτελεί τη στάση ολόκληρης της κοινότητας. Για τη διαμόρφωση ενός πλήρους εαυτού, κρίνεται απαραίτητη η υιοθέτηση αυτής της στάσης από το άτομο. Έτσι, σε αυτό το στάδιο που προκύπτει μέσα από το στάδιο του παιχνιδιού, το άτομο οργανώνει τις ατομικές στάσεις των άλλων σε οργανωμένες κοινωνικές συμπεριφορές δημιουργώντας ένα μοτίβο αυτών, το οποίο εσωτερικεύεται στις εμπειρίες του ατόμου και κατευθύνει τη συμπεριφορά του (κοινωνικά αποδεκτή συμπεριφορά). Επίσης, μία ομάδα απαιτεί από τα μέλη της να υιοθετήσουν τον γενικευμένο άλλον, δηλαδή να έχουν την ίδια στάση.
Ο Μηντ εξέτασε τον εαυτό και από μία πραγματιστική σκοπιά. Σύμφωνα με όσα αναφέραμε παραπάνω για τον εαυτό, είναι πολύ πιθανό το άτομο να ακολουθήσει την κοινωνική στάση και να πράξει σύμφωνα με αυτή. Έτσι, συχνά οι πράξεις του καταλήγουν να είναι αναμενόμενες. Με τον τρόπο αυτό ο εαυτός επιτρέπει μεγαλύτερο συντονισμό με τη κοινωνία ως σύνολο.
Είναι ενδιαφέρον ότι ο Μηντ αφαιρεί το στοιχείο της ατομικότητας. Όμως τονίζει ότι το κάθε άτομο έχει ένα διαφορετικό εαυτό και πολλές φορές πάνω από έναν, καθώς δεν υπάρχει μόνο ένας γενικευμένος άλλος, αλλά πολλοί τους οποίους το άτομο μπορεί να υιοθετήσει.
Επιπλέον, ο γενικευμένος εαυτός μίας ομάδας μπορεί να αλλάξει λόγω της ανθρώπινης ικανότητας να σκέφτεται. Για την επίτευξη της αλλαγής του χρειάζεται πρώτα να δημιουργηθεί ένας ακόμα μεγαλύτερος γενικευμένος εαυτός
«Εγώ» και «εμένα»
Ο Μηντ εντόπισε δύο πλευρές του εαυτού, το «εγώ» και το «εμένα». Το «εγώ» είναι η άμεση απόκριση, η μη υπολογίσιμη, η απρόβλεπτη και δημιουργική πλευρά του ατόμου. Μέσα από το «εγώ» προέρχονται οι κοινωνικές αλλαγές. Το «εγώ», σύμφωνα με τον Μηντ, είναι κάτι που γίνεται ασυνείδητα και το γνωρίζουμε μόνο μέσα από τις αναμνήσεις μας. Τονίζει το «εγώ» για τέσσερις λόγους. Αρχικά αποτελεί βασική πηγή καινοτομίας στην κοινωνική διαδικασία. Επιπροσθέτως, στο «εγώ» βρίσκονται οι σημαντικότερες αξίες μας. Το «εγώ» αποτελεί τη συνειδητοποίηση του εαυτού, και τέλος, μέσα από το «εγώ», αναπτύσσει το άτομο μία συγκεκριμένη προσωπικότητα.
Αντίθετα το «εμένα» για τον Μηντ είναι η υιοθέτηση του γενικευμένου άλλου. Τα άτομα έχουν συνείδηση του «εμένα», μέσα από το οποίο επιτυγχάνεται ο κοινωνικός έλεγχος. Κατά την άποψή του, οι πρωτόγονες κοινωνίες είχαν πιο πολύ το «εμένα», ενώ οι σύγχρονες έχουν περισσότερο το «εγώ». Οι δύο αυτές πλευρές είναι εξίσου σημαντικές και χαρακτηρίζουν την προσωπικότητα του ατόμου.
Βιβλιογραφία
- George Ritzer & Jeffrey Stepnisky, Σύγχρονη κοινωνιολογική θεωρία, επιμέλεια: Μαγδαληνή Κολοκυθά, μετάφραση: Μυρτώ Βρεττού, Γιώργος Χρηστίδης, 2η έκδοση, εκδόσεις Κριτική, Επιστημονική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2020
- George Ritzer & Jeffrey Stepnisky, Κλασική κοινωνιολογική θεωρία, επιστημονική επιμέλεια: Βασιλική Καντζάρα, μετάφραση: Αδριανός Φριλίγγος, εκδόσεις Gutenberg 2020
Σχετικά άρθρα
Τζορτζ Χέρμπερτ Μηντ: Το πέρασμα στην πράξη, σε τέσσερα στάδια (α’ μέρος)
Τζορτζ Χέρμπερτ Μηντ: Η χρήση των φυσικών και φωνητικών νευμάτων για την επικοινωνία (β΄ μέρος)
