Η μόνη βεβαιότητα που μπορεί να έχει ο άνθρωπος σε αυτήν τη ζωή είναι ο θάνατος. Αυτός είναι ο προορισμός μας. Κι όμως, παρά το δεδομένο της κατάληξής μας, το γεγονός δεν παύει να μας θλίβει, ενίοτε να μας εκπλήσσει, σαν να μην το περιμέναμε, και ακόμα και μας συνταράσσει, ιδίως αν πρόκειται για την απώλεια ενός ιδιαίτερα προσφιλούς προσώπου.
Ως υπενθύμιση του εφήμερου της ύπαρξής μας έχει τη δύναμη να μας ωθήσει να στοχαστούμε, να κοιτάξουμε μέσα μας και να αντιληφθούμε τι είναι πραγματικά σημαντικό.
Για τον Ρένο-Νεκτάριο Παυλάκη, συγγραφέα του βιβλίου Ο πλους. Μια συζήτηση για τη ζωή και τον θάνατο (εκδόσεις Ακρίτας 2025), τα πράγματα είναι ξεκάθαρα: στη ζωή, όπως και στον θάνατο, το Α και το Ω είναι η αγάπη.
Με σπουδές στη Θεολογία, την Ψυχολογία και τη Φιλοσοφία, η ματιά του κου Παυλάκη είναι διεισδυτική και συγκρητική. Με γνήσιο ενδιαφέρον και κατανόηση για τον άνθρωπο σκύβει πάνω σε αυτά που προβληματίζουν τον βίο μας και μας βοηθούν ή μας εμποδίζουν να προοδεύσουμε πραγματικά, εισερχόμενοι σε ένα πνευματικό μονοπάτι που θα μας ανακαινίσει.
Το βιβλίο αυτό, όπως είπε στην Epoch Times, αποτελεί προϊόν συζήτησης που έγινε μετά τη λήξη σεμιναρίου της Αρχιεπισκοπής για πενθούντες. Η συζήτηση ηχογραφήθηκε από έναν εκ των συνομιλητών, ο οποίος συνήθιζε να ηχογραφεί ομιλίες και διαλέξεις, και μεταφέρθηκε απο τον κο Παυλάκη στο χαρτί σχεδόν αυτούσια. Σύμφωνα με τον ίδιο, «είναι ωφέλιμο, γιατί οτιδήποτε μας αφυπνίζει, οτιδήποτε μας κάνει σκεπτόμενους, μάς βοηθάει. Μας βοηθάει πνευματικά.»
Ο ίδιος οδηγήθηκε στο σεμινάριο εξαιτίας του θανάτου του αδελφού του, που του προκάλεσε συναισθήματα όχι μόνο θλίψης αλλά και ενοχής, και την ανάγκη για ένα εξωτερικό στήριγμα, παρά τα εφόδιά του – την παιδεία, την κατάρτιση και τις καταβολές του, τη βιωματική σχέση με την Εκκλησία και την Ψυχοθεραπεία. «Δεν είναι κακό. Άλλος μπορεί να το αισθανθεί και να το εισπράξει μέσα από την εξομολόγηση, άλλος μέσα από την ψυχοθεραπεία και άλλος μέσα από ένα σεμινάριο, όπως εγώ», είπε στην Epoch Times.
Τη Δευτέρα 19 Μαΐου, στις 19:00, θα γίνει η παρουσίαση του βιβλίου στη Βιβλιοθήκη της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, με ομιλητές τον Επίσκοπο Θεσπιών κο Παύλο, τον κο Ιωάννη Σκέλλα, ομότιμο καθηγητή Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, την κα Αναστασία Σοφού, δημοτική σύμβουλο δήμου Αγίας Παρασκευής, καθώς και τον ίδιο τον συγγραφέα.
Ο θάνατος ως ερέθισμα
Αφετηρία για τον κο Παυλάκη είναι η πεποίθησή του ότι ο άνθρωπος είναι δισυπόστατο ον, κατά την αριστοτελική θεώρηση, αποτελείται δηλαδή από σώμα και ψυχή, όπου η ψυχή εμπεριέχει και το πνεύμα. Ως τέτοιο ον ταξιδεύει μέσα από τη ζωή, με απώτερο προορισμό την ένωση με τον Θεό, μετά θάνατον. Η διαδρομή, η πορεία προς τη θέωση, εκκινά σε αυτήν τη ζωή, αλλά ολοκληρώνεται στην επομένη. Είναι μία δύσκολη πορεία, γιατί κατά τη διάρκειά της ο άνθρωπος καλείται να απελευθερωθεί από τα δεινά που τον κατατρέχουν, από τους φόβους του, από τις αγκυλώσεις του. Για να τα καταφέρει είναι απαραίτητη η συνέργεια με τον Θεό.
Δεδομένης της δυσκολίας, η καλλιέργεια αυτού του είδους είναι κάτι που τείνουμε να αποφεύγουμε. Ωστόσο, έρχονται στη ζωή μας συμβάντα που μας αναγκάζουν να εγκαταλείψουμε την άνεση της καθημερινότητας και των συνηθειών μας – σε συμπεριφορά και σκέψη – και να στοχεύσουμε ψηλότερα. Σύμφωνα με τον κο Παυλάκη, ο θάνατος είναι ένα από αυτά, παρόλο που μας φοβίζει.
Ερωτηθείς για αυτόν τον φόβο, εξηγεί ότι «για να μπορέσει ο άνθρωπος να τον ξεπεράσει, χρειάζεται αρκετή δουλειά με τον εαυτό του και αρκετή δουλειά με τους άλλους, αφού δεν μπορούμε μόνοι μας να πετύχουμε αυτόν τον στόχο». Καίριο ρόλο εδώ παίζει η αγάπη, η αγάπη χωρίς όρια, η θυσιαστική αγάπη.
Την απώθηση που αισθάνονται οι περισσότεροι για τα ερωτήματα που αναδύονται και συνοδεύουν την πνευματική πορεία του ανθρώπου τη θεωρεί ως έναν βαθμό φαινόμενο της σύγχρονης εποχής, που εξοικειώνει τους ανθρώπους με την ταχύτητα και την ευκολία – το αντίθετο δηλαδή από αυτό που απαιτεί «μία φιλοσοφική συζήτηση, μία υπαρξιακή αναζήτηση, ένας θεολογικός προβληματισμός”. Αντίθετα, στην αρχαιότητα και τα μεταγενέστερα χρόνια, οι άνθρωποι «είχαν περισσότερο φόβο, με την έννοια του σεβασμού που δείκνυαν. [Στον θάνατο] περισσότερο τους φόβιζε και τους στενοχωρούσε ο αποχωρισμός παρά αυτό που θα συναντήσουν μετά. Αλλά τώρα μάς φοβίζει το άκουσμα του θανάτου, η θέα του θανάτου.»
Ο θάνατος μάς υπενθυμίζει ότι «είμαστε πολύ περιορισμένοι – χρονικά – σε αυτόν τον κόσμο, ότι είμαστε θνητοί». Η σημαντικότερη απόρροια αυτού, για τον κο Παυλάκη, είναι η μεταμέλεια και, ακόμα περισσότερο, η μετάνοια: «Η μετάνοια όχι ως πράξη ενός καταναγκαστικού κοινωνικού ηθικισμού αλλά ως μια συνειδητοποιημένη μεταστροφή του νοός».
Όπως λέει, «αυτήν την πνευματική αφύπνιση την εμπεριέχουν όλα τα θρησκευτικά κινήματα, όλες οι θρησκείες. Δεν είναι τυχαίο αυτό. Ίσως να υπάρχει και στο ανθρώπινο γονιδίωμα καταχωρισμένο κάτι τέτοιο, και με κάποια αφορμή ξυπνάει».
Εκκινώντας το ταξίδι
Η μετάνοια και η επιθυμία για αλλαγή και βελτίωση είναι η απαραίτητη μαγιά για την επιτυχία της πορείας του ανθρώπου στο μονοπάτι προς τη θέωση. Δεν είναι κάτι που το επιθυμούν όλοι. Υπάρχουν πολλοί που αποφεύγουν αυτόν τον δρόμο. Σε αυτό το σημείο υπεισέρχεται και το ζήτημα της ελευθερίας, ένα «προνόμιο που έδωσε ο Θεός στον άνθρωπο», σύμφωνα με τον κο Παυλάκη. Η ελευθερία μας όμως περιορίζεται, όχι τόσο από εξωτερικούς παράγοντας όσο από τις αγκυλώσεις μας, τα κλισέ, τα ταμπού, κυρίως όμως από το ‘εγώ’ μας, που είναι η «μεγαλύτερη τροχοπέδη» όλων:
«Από τη στιγμή της γέννησης μας είμαστε ελεύθεροι. Στην πραγματικότητα, όμως, υπάρχουν στεγανά που δεν μας επιτρέπουν να είμαστε ελεύθεροι. Είναι χαρακτηριστική η φράση του Επίκουρου, που λέει ότι ‘ελεύθερος είναι όποιος έχει κατάκτησει την αυτάρκεια’. Ποιος όμως είναι αυτάρκης; […] Η ελευθερία ξεκινά πρώτα από μέσα μας. Κατά πόσο το αντιλαμβανόμαστε και πόσο το συνειδητοποιούμε, ώστε να έχουμε μία πορεία ένθεη, είναι αρκετά συζητήσιμο.»
Η ελευθερία ως κατάσταση είναι καθοριστική για τον άνθρωπο. Πέρα από την ελευθερία της έκφρασης, που οφείλει να μην προσβάλει την προσωπικότητα του άλλου, τα πιστεύω του και όσα θεωρεί ως πραγματικότητα, υπάρχει η ελευθερία από τον ίδιο μας τον εαυτό, δηλαδή από το ‘εγώ’.
Σε αυτό το σημείο, ο κος Παυλάκης θέτει το ενδιαφέρον ερώτημα: «Πόσο ελεύθερος είναι ένας ερωτευμένος άνθρωπος;», στο οποίο απαντά (για τον αμφίδρομο έρωτα):
«Όταν υπάρχει αμοιβαιότητα, τι έχουμε; Έχουμε αντίδοση των ιδιωμάτων, δηλαδή ένα όμορφο δούναι και λαβείν. Άρα, στην πραγματικότητα, ο έρωτας μάς απελευθερώνει: μας απελευθερώνει από το ‘εγώ’ μας και μας εισάγει σε μία κοινωνία του ‘εμείς’.»
Η κοινωνία του ‘εμείς’, όπως εξηγεί ο συγγραφέας, αποτελείται από πρόσωπα όχι από άτομα. «Το πρόσωπο είναι αυτό που δείχνει αγάπη», τονίζει. «Αντίθετα, το άτομο είναι αυτό που περικλείεται πέριξ του ‘εγώ’. Δεν μπαίνει στην κοινωνία του ‘εμείς’, δεν είναι ‘πρόσωπο’.»
Η σημαντικότερη διαφορά μεταξύ του προσώπου και του ατόμου είναι το άνοιγμα που κάνει το πρώτο, που περικλείει τους άλλους. Το κορυφαίο άνοιγμα έγινε από τον Χριστό, υπενθυμίζει ο κος Παυλάκης, και «περικλείει τους πάντες – δεν αποκλείει κανέναν». Για εμάς τους ανθρώπους, το να επιτύχουμε αυτό το επίπεδο είναι δύσκολο, αφού οι προκαταλήψεις μας μάς κάνουν και αποκλείουμε κάποιους. «Στην πραγματικότητα, όμως», αντιτείνει, «όλοι μπορούμε να οδεύσουμε σε αυτό το μονοπάτι, ο καθένας με την ιδεολογία του και τα πιστεύω του. Αρκεί να βρούμε ερεθίσματα.»
Τι συμβαίνει όμως με εκείνους που δεν είναι ένθεοι, που δεν πιστεύουν; Κατά πόσο μπορούν να βαδίσουν σε ένα πνευματικό μονοπάτι;
Για τον κο Παυλάκη, σχεδόν όλοι οι άνθρωποι πιστεύουν σε κάτι – ακόμα και όσοι δηλώνουν μηδενιστές – θεοποιώντας ιδεολογίες, την επιστήμη, την ύλη, μία σαρκική απόλαυση κ.ο.κ. Λέει επ’ αυτού: «Όταν οι άνθρωποι ταυτίζονται με αυτά τα οποία έχουν κατακτήσει, είναι σχεδόν αδύνατον να αποκολληθούν από αυτά. Είναι πάρα πολύ έντονο το συναίσθημα” – γι’ αυτό χρειάζονται κάποια αντίμετρα. «Η προσκόλληση», επισημαίνει, «δεν σε αφήνει να λειτουργήσεις, δεν σε αφήνει να εκκινήσεις, δεν σε αφήνει να ανακαινιστείς ως άνθρωπος.»
Εγκαταλείποντας τις προσκολλήσεις
Η εξάρτηση, τονίζει ο κος Παυλάκης, είναι ψυχογενής. Γι’ αυτό και χρειάζεται πολλή δουλειά κάποιος. Η ψυχοθεραπεία βοηθά μεν, αλλά χρειάζεται και η μεταστροφή του νοός, δηλώνει.
Κατά την άποψή του, η μετάνοια που θα επιφέρει την ανακαίνιση επιτυγχάνεται μόνο μέσα από την εμπειρία με το θείο, αφού πρόκειται για ένα μακρύ και δύσκολο μονοπάτι: «Έχεις να κάνεις με τον ίδιο σου τον εαυτό.»
Η πορεία δεν είναι ομαλή. «Πότε θα ανεβαίνεις και πότε θα κατεβαίνεις», λέει. «Ως αρωγή, μπορείς να έχεις την ψυχοθεραπεία, τον σύζυγο, τη σύζυγο, τη φίλη, τον συμμαθητή, αλλά δεν είναι αυτά ικανά να σε ανατάξουν. Γι’ αυτό στην Εκκλησία λένε ‘η συνέργεια του ανθρωπίνου και του θείου παράγοντα’».
Ωστόσο, δεν περιορίζει τη σωτήρια οδό αποκλειστικά στην Ορθόδοξη Εκκλησία. «Συμφωνώ, υπάρχει όμως κι ένα ‘αλλά’. Γιατί τόσα δισεκατομμύρια άνθρωποι σε όλον τον κόσμο δεν οδεύουν στην απώλεια. Αν θεωρήσουμε ότι και αυτοί θα κριθούν, θα κριθούν κατά συνείδηση και μπορεί να απολαμβάνουν τον Παράδεισο μαζί μας στη μέλλουσα ζωή.»
Υπάρχει μέλλουσα ζωή; Και πού είναι ο Παράδεισος;
Για τον συγγραφέα του Πλου το μετά είναι δεδομένο και συνδέεται με το τώρα. Κατ’ αυτόν, η παρούσα ζωή μας είναι μία πρόγευση της μελλοντικής: «Προγευόμαστε. Όταν ένας άνθρωπος δείχνει αγάπη σε αυτόν τον κόσμο, θα τη δείχνει και μετά. Όταν δείχνει κακία σε αυτόν τον κόσμο, τι μπορεί να κάνει μετά;»
Επισημαίνει δε ότι ο Παράδεισος δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως τόπος, «δεν λειτουργεί γεωγραφικά. Είναι μία βιούμενη κατάσταση, όπως και η κόλαση.»
Δεν μιλάει εξ ιδίας πείρας, αλλά πιστεύει ότι «από όλη τη σοφία που έχει συσσωρευθεί τόσες χιλιάδες χρόνια, μπορούμε να καταλήξουμε σε κάποια μικρά, ανθρώπινα συμπεράσματα».
Στο βιβλίο του περιλαμβάνονται αναφορές σε μεταθανάτιες εμπειρίες, καθώς και περιγραφές που έχουν προκύψει από ανθρώπους που «έχουν πάει κι έχουν έρθει», μεταξύ αυτών και μία μαρτυρία από πρώτο χέρι. Μάλιστα, από τότε έχει μιλήσει και με δεύτερο πρόσωπο, το οποίο παρακάλεσε να παρευρεθεί στην παρουσίαση του βιβλίου.
Αξιοσημείωτο είναι ότι πολλές μεταθανάτιες εμπειρίες ομοιάζουν, ενώ υπάρχει εκτεταμένη βιβλιογραφία πάνω στο θέμα και πολλές έρευνες έχουν γίνει και δημοσιευθεί σε έγκριτα περιοδικά.
Πολλές είναι και οι εμφανίσεις των κεκοιμημένων σε ζωντανούς, όπως επίσης αναφέρεται στο βιβλίο του. Αποδίδει τις περιπτώσεις αυτές στη χάρη του Θεού, ο οποίος τους επιτρέπει να «περνούν το κρύσταλλο». Ωστόσο, για να γίνει εφικτό το πέρασμα, πρέπει να ισχύουν κάποιες προϋποθέσεις. Η κυριότερη αυτών, γράφει, είναι η αγάπη.
Αγάπη, η μεγαλύτερη δύναμη
«Η πρώτη και βασική προϋπόθεση είναι η αγάπη. Η αγάπη μπορεί να κάνει πολλά. Η αγάπη δημιουργεί ένα απίστευτο, μοναδικό και πρωτόγνωρο δέσιμο μεταξύ των ανθρώπων, αλλά και του ανθρώπου με το θείο. Άνθρωποι που μπορούν και αγαπούν με απλότητα και ανιδιοτέλεια αγαπούν βαθιά. Η αγάπη αυτή μπορεί να νικήσει και ξεπεράσει πολλά εμπόδια. […] Η αγάπη είναι η απόλυτη ενεργειακή δύναμη μέσα στη δημιουργία, μέσα στο σύμπαν.»
Στο παραπάνω απόσπασμα από τον Πλου, εξαίρεται η αγάπη και αναδεικνύεται ως ισχυρότατη συμπαντική δύναμη και άκτιστη θεϊκή ενέργεια. Στον ανθρώπινο κόσμο, η αγάπη βιώνεται και μεταδίδεται με ποικίλους τρόπους. Η ανώτατη μορφή αγάπης, η δίχως όρια, είναι και αυτή που μπορεί να μας καταστήσει ικανούς για την υπέρβαση του ‘εγώ’, που είναι και η πραγματική ελευθερία.
Η πιο κοινά προσβάσιμη οδός είναι, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, η γονεϊκότητα, καθώς «κάθε γονιός, κατά συνθήκη, θα μπορούσε να θυσιαστεί για το παιδί του. […] Με αυτόν τον τρόπο υπερβαίνουμε το σκοτάδι του ‘εγώ’ και μπαίνουμε έως έναν βαθμό στην κοινωνία του ‘εμείς’.»
Όσοι μάχονται για μία ιδέα ή για να υπερασπιστούν άλλους, διευρύνουν τον κύκλο: «Ο μαχητής που πηγαίνει και πολεμά για να υπερασπιστεί την πατρίδα του, την οικογένειά του, τους φίλους, τους γνωστούς, την ιδέα της σημαίας, αυτός μεγαλώνει τον κύκλο. Γιατί μάχεται για μένα, για σένα, για τον άλλον – αυτή είναι μία πραγματικά μεγάλη υπέρβαση.»
Χαρακτηριστικό της θυσιαστικής αγάπης είναι η ταπείνωση. Να μπορούμε να χαμηλώνουμε τον εαυτό μας και να προσφέρουμε με ανιδιοτέλεια τη βοήθειά μας όπου αυτή χρειάζεται, κάνοντας ακόμα και δουλειές ‘κατώτερες’ του επιπέδου μας, της μόρφωσής μας, της κοινωνικής μας θέσης.
Μεγάλη εντύπωση είχε κάνει στον κο Παυλάκη η πρώτη του επίσκεψη στο Άγιο Όρος, όπου είδε αυτό το «περίσσευμα αγάπης, στη συμπεριφορά και στη σχέση [των μοναχών], ακόμα και με ανθρώπους που δεν ήταν πιστοί». Στην εμβέλεια αυτής της αγάπης, «αρχίζεις και βλέπεις διαφορετικά και τον ίδιο σου τον εαυτό».
Πόσο εύκολο είναι όμως να δείξουμε αυτού του είδους την αγάπη στις συναναστροφές μας, στον χώρο της οικογένειας, στον επαγγελματικό χώρο; Ουσιαστικά, είναι μικρόκοσμοι αντίστοιχοι με αυτόν μίας μονής. Ωστόσο, «η καθημερινότητα πολλές φορές μάς ‘τρώει’, και εκεί είναι η δυσκολία αλλά και η πρόκληση: να μπορούμε να έχουμε στην άκρη του μυαλού μας το πρώτο και τελευταίο πράγμα που πρέπει να στοχεύει ο άνθρωπος – την αγάπη».
Ανατρέχοντας στην εμπειρία του ως ψυχοθεραπευτής, ο κος Παυλάκης λέει πως οι δυσκολότερες συνεδρίες ήταν αυτές με ζευγάρια που προσπαθούσαν να βελτιώσουν τη σχέση στον γάμο τους. «Ουσιαστικά, το μόνο που τους έλειπε ήταν η αγάπη. Όταν δεν υπάρχει αγάπη, ό,τι και να κάνει ένας τρίτος, δεν μπορεί να προσφέρει τίποτα. Η αγάπη είναι το συστατικό. […] Για να βελτιώσεις κάτι, πρέπει να είναι ο άλλος δεκτικός. Όχι μόνο στα ερεθίσματα αλλά και στην παρουσία σου. Να σε βλέπει ως το αγαπώμενο πρόσωπο. Μ’ αυτόν τον τρόπο εξελίσσεσαι.» Υπό αυτό το πρίσμα, μία σχέση «μπορεί να σε ανυψώσει, αλλά μπορεί και να σε καθηλώσει ή να σε υποβιβάσει κιόλας.»
Καίρια είναι η παρουσία (ή η απουσία) της αγάπης και όταν υπάρχουν παιδιά. Όταν δεν υπάρχει αγάπη, όταν υπάρχει τοξικότητα στο σπίτι, τα παιδιά είναι οι ευάλωτες ψυχές που δέχονται όλο το βάρος. «Γονιός είναι αυτός που μεγαλώνει, που διαπαιδαγωγεί και αγαπά ένα παιδί, όχι αυτός που το φέρνει στον κόσμο», παραθέτει από τον Σωκράτη ο κος Παυλάκης, πατέρας μίας κόρης και ο ίδιος.
Ουσιώδες μέρος της διαπαιδαγώγησης είναι η οριοθέτηση, η οποία είναι επίσης μία πράξη αγάπης. «Χωρίς οριοθέτηση, δεν υπάρχει κατεύθυνση. Χωρίς οριοθέτηση θα πέσουμε στον γκρεμό». Όταν όμως ένα παιδί οριοθετείται με αγάπη, «θα είναι μία αυτόφωτη πηγή αγάπης στο μέλλον».
Η αγάπη εκπέμπεται. Είναι μία εσωτερική ποιότητα, ένα εσωτερικό κάλλος, το οποίο αποτυπώνεται στην ομιλία μας, στις χειρονομίες μας, σε κάθε μας κίνηση, κάνοντας την παρουσία του αισθητή. Αν και η καλαισθησία της μορφής παρέρχεται, το εσωτερικό κάλλος παραμένει.
Ως παράδειγμα κορύφωσης της αγάπης, ο κος Παυλάκης υπενθυμίζει την παραβολή του καλού Σαμαρείτη, ο οποίος προσφέρει τη βοήθειά του, τον χρόνο του, τα χρήματά του σε έναν άνθρωπο που του ήταν ολότελα άγνωστος. Και ύστερα, «η αποκορύφωση της αγάπης, με την ενανθρώπιση, τη σταύρωση και την ανάσταση του Χριστού».
«Αυτά τα τρία γεγονότα, ακόμα και συμβολικά ή σημειολογικά να τα δει κάποιος, δεικνύουν κάτι. Δεικνύουν την αγάπη, την απίστευτη αγάπη του Θεού για τον άνθρωπο. […] Άλλωστε, υποστηρίζουμε ότι ο Θεός από αγάπη μάς δημιούργησε!»
* * * * *
Ο πλους
Μία συζήτηση για τη ζωή και τον θάνατο
Συγγραφέας: Ρένος-Νεκτάριος Παυλάκης
Εκδόσεις Ακρίτας 2025
ISBN: 978-618-5573-45-4
Διαστάσεις: 13 x 20 εκ.
Σελίδες: 136
Βάρος: 200 γρ.
Χαρτόδετο
