Όλοι αντιμετωπίζουμε δυσκολίες. Ανεξάρτητα από τη φυλή, την τάξη ή το φύλο μας, όλοι υποφέρουμε. Το να υποφέρεις είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός της ζωής. Είναι αναπόφευκτο. Πώς μπορούμε να προσεγγίσουμε τον πόνο με επιείκεια και χάρη; Πώς μπορούμε να τον μετασχηματίσουμε ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα τον εαυτό μας; Ο στωικισμός του Ρωμαίου φιλοσόφου και πολιτικού Σενέκα μπορεί να μας δώσει κάποιες απαντήσεις.
Η ζωή και η φιλοσοφία του Σενέκα
Ο Σενέκας, γεννημένος στις αρχές του πρώτου αιώνα, εκπαιδεύτηκε από νεαρή ηλικία στη ρητορική, τη λογοτεχνία και τη στωική φιλοσοφία. Ο στωικισμός είναι μια φιλοσοφία που επικεντρώνεται στην ενάρετη συμπεριφορά, στον έλεγχο των συναισθημάτων και στην ορθολογική χρήση του νου.
Ο στωικισμός του Σενέκα βασίζεται στη σκέψη ότι τα καταστρεπτικά συναισθήματα όπως ο θυμός και η θλίψη πρέπει να μετριαστούν και να εξαλειφθούν, ότι ο πλούτος πρέπει να χρησιμοποιείται με αρετή, ότι η φιλία και η καλοσύνη είναι σημαντικές αξίες και ότι οι δυσκολίες πρέπει να είναι ευπρόσδεκτες αντί να αποφεύγονται. Ο Σενέκας προσπάθησε να ζήσει σύμφωνα με αυτές τις στωικές αρχές όποτε αντιμετώπιζε δυσκολίες.
Η δυσκολία παρέχει μια ευκαιρία για άσκηση αρετής και αυτοκυριαρχία. Ο Σενέκας αναφέρει:
Πρέπει κάθε βράδυ να κάνουμε τον απολογισμό μας. Από ποια ασθένεια ξέφυγα σήμερα; Σε ποια πάθη αντιστάθηκα; Σε ποιον πειρασμό αντιστάθηκα; Ποια αρετή καλλιέργησα; Οι κακίες μας θα φύγουν από μόνες τους, αν καθημερινά τις εξετάζουμε διεξοδικά.
Ο Σενέκας είχε ως στόχο να εγκαταλείψει τις κακίες, να αντισταθεί στον πειρασμό, να ενσαρκώσει την αρετή και έτσι, τελικά, να γίνει καλύτερος άνθρωπος.
Στην αρχή της καριέρας του, ο Σενέκας εξελέγη δημόσιος αξιωματούχος στη Ρώμη και έλαβε μια θέση στη Ρωμαϊκή Γερουσία. Ωστόσο, η επιτυχία του στη Γερουσία λόγω της ρητορικής του ικανότητας έκανε τελικά τον αυτοκράτορα Καλιγούλα να ζηλέψει και διέταξε τον Σενέκα να αυτοκτονήσει.
Αργότερα, πεπεισμένος ότι ο Σενέκας ήταν ήδη βαριά άρρωστος, ο Καλιγούλας ανέβαλε αυτήν την εντολή του, πιστεύοντας ότι ο Σενεκας θα πέθαινε σύντομα από φυσικά αίτια.
Μέσα σε τέσσερα χρόνια, γύρω στο 41 μ.Χ., ο Κλαύδιος έγινε αυτοκράτορας και ο Σενέκας ήταν ακόμα ζωντανός. Αλλά η τρίτη σύζυγος του Κλαύδιου, η Μεσσαλίνα, από πολιτική σκοπιμότητα κατηγόρησε τον Σενέκα για μοιχεία και τον καταδίκασε σε εξορία στο νησί της Κορσικής.
Ο Σενέκας παρέμεινε εξόριστος για οκτώ χρόνια μέχρι που ο Κλαύδιος παντρεύτηκε την ανιψιά του Αγριππίνα, η οποία μπόρεσε να χρησιμοποιήσει την επιρροή της για να επιστρέψει ο Σενέκας στη Ρώμη.
Στη Ρώμη, ο Σενέκας διορίστηκε δάσκαλος του γιου της Αγριππίνης, του Νέρωνα. Αρχικά, ο Νέρωνας επηρεάστηκε πολύ από τον Σενέκα. Τα πρώτα πέντε χρόνια της διακυβέρνησης του Νέρωνα ως αυτοκράτορα θεωρήθηκαν επιτυχημένα λόγω της στωικής επιρροής του Σενέκα. Έπειτα ο Νέρωνας άρχισε να αποστασιοποιείται από τον μέντορά του.
Το 59 μ.Χ., ο Νέρωνας ζήτησε να εκτελεστεί η μητέρα του και ο Σενέκας αναγκάστηκε να γράψει μια επιστολή που να δικαιολογεί την εκτέλεση στη Γερουσία.
Ο Σενέκας κατηγορήθηκε για πολλά εγκλήματα αλλά πάντα τηρούσε τις στωικές αρχές του.
Εξαντλημένος, ο Σενέκας προσπάθησε δύο φορές να παραιτηθεί από τη θέση του, αλλά ο Νέρων αρνήθηκε τα αιτήματά του και τις δύο φορές. Σε αυτό το σημείο, ο Σενέκας άρχισε να απέχει από τη Γερουσία και αντίθετα σπούδασε και έζησε μια ήσυχη ζωή. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου δημιούργησε ένα από τα μεγαλύτερα φιλοσοφικά του κείμενα, τα «Ηθικά γράμματα στον Λουκίλιο», στα οποία αναλύει την επιδίωξη της ηθικής τελειότητας.
Ο Νέρωνας, ωστόσο, κατηγόρησε τον Σενέκα ότι συμμετείχε στη Συνωμοσία των Πισονίων, μια συνωμοσία για τη δολοφονία του αυτοκράτορα. Ενώ οι ιστορικοί αμφιβάλλουν για την εμπλοκή του Σενέκα, ο Νέρωνας τον καταδίκασε σε θάνατο με αυτοκτονία.
Ο Σενέκας δέχτηκε ήρεμα αυτήν την πρόταση και ακολούθησε τη ρωμαϊκή παράδοση να αποδεχτεί την εντολή αυτοκτονίας. Έκοψε τον εαυτό του, αλλά επειδή αιμορραγούσε αργά, πήρε επίσης δηλητήριο και τον έβαλαν σε ένα ζεστό μπάνιο για να επιταχυνθεί η διαδικασία.
Ο Σενέκας υπέμεινε πολλές κακουχίες σε όλη του τη ζωή. Υπερασπίστηκε τον εαυτό του και την τιμή του όταν ήταν απαραίτητο, αλλά το έκανε πάντα σύμφωνα με την κατανόηση των στωικών αρχών. Ό,τι και αν γινόταν, προσπαθούσε να δει τη ζωή από την ηθική οπτική γωνία και να συμπεριφερθεί ανάλογα.
«Η αυτοκτονία του Σενέκα» του Μάνουελ Ντομίνγκες Σάντσες
Ο Μανουέλ Ντομίνγκες Σάντσες, Ισπανός ζωγράφος του 19ου αιώνα, απεικόνισε τη στιγμή του θανάτου του Σενέκα στον πίνακά του «Η αυτοκτονία του Σενέκα». Ο Σάντσες δείχνει τον Σενέκα άψυχο στην μπανιέρα, με φιγούρες να τον περιβάλλουν.
Η σύνθεση είναι σαν την οριζόντια, κλασική ζωφόρο στην τοιχογραφία πίσω από τις φιγούρες. Μια φιγούρα ακουμπά στη στήλη στη δεξιά πλευρά της εικόνας, κοιτάζει το άψυχο σώμα του Σενέκα και εμποδίζει τα μάτια μας να φύγουν από την εικόνα. Το ίδιο κάνει και η φιγούρα στα αριστερά.
Ο Σάντσες μας πληροφορεί ότι ο Σενέκας είναι η πιο σημαντική φιγούρα σε αυτόν τον πίνακα. Μια άλλη φιγούρα, πιο κοντά στην μπανιέρα και με τη γροθιά στο στήθος, κοιτάζει επίσης ίσια στον Σενέκα. Το τεντωμένο χέρι της φιγούρας στη μπανιέρα δείχνει σχεδόν τον Σενέκα. Φαίνεται να μας παρακαλεί να μην κοιτάξουμε μακριά και να αναλογιστούμε τη στωική θυσία του Σενέκα.
Παρόλο που οι φιγούρες γύρω από τον Σενέκα θρηνούν για το θάνατό του, η πλειοψηφία τους στέκεται ψηλά και είναι ακίνητες όπως οι στήλες που τις περιβάλλουν. Οι στάσεις τους υποδηλώνουν την πρακτική του στωικισμού: Στέκονται ψηλά και αποδέχονται τη δυσκολία του θανάτου του Σενέκα. Αυτός είναι ο τρόπος τους να τιμούν τη ζωή του αντί να θρηνούν για το θάνατό του.
Υπάρχουν μόνο τόσα πολλά που κάποιοι από εμάς μπορούν να αντέξουν, ωστόσο, ένας από τους φίλους του Σενέκα κλαίει στη μπανιέρα.
Ο στωικισμός του Σενέκα είχε βαθιά επιρροή στον πολιτισμό των μεταγενέστερων γενεών. Οι σκέψεις του επηρέασαν την ιταλική Αναγέννηση και οδήγησαν στην επιστροφή της κλασικής και ηθικής παράδοσης στη γαλλική και ισπανική τέχνη. Αυτός ο πίνακας είναι ένα παράδειγμα της επιρροής του. Κέρδισε το πρώτο βραβείο στην Εθνική Έκθεση Καλών Τεχνών το 1871 και ενσάρκωσε την επιστροφή κλασικών και ηθικών θεμάτων στην ισπανική ιστορία ζωγραφικής.
Επανακτώντας τη Στωική Διοραση
Ο Σενέκας υπέμεινε τρομερά βάσανα: Εξορίστηκε από έναν αυτοκράτορα και καταδικάστηκε σε θάνατο δυο φορές . Οι συνάδελφοι γερουσιαστές του προσπάθησαν να τον συκοφαντήσουν. Και αρρώσταινε τόσο συχνά που οι συνάδελφοί του συχνά νόμιζαν ότι ήταν στην πρόθυρα του θανάτου.
Παρ’ όλα αυτά, ο Σενέκας ήθελε να είναι καλός άνθρωπος και ο στωικισμός ήταν ο τρόπος του να το πετύχει.
Ο στωικισμός του επηρέασε και άλλους. Επηρέασε θετικά την διακυβέρνηση του Νέρωνα, αλλά όταν ο Νέρωνας απέρριψε τις στωικές αρχές, καθοδηγήθηκε από τα συναισθήματα και οι επιθυμίες του. Ο θάνατος του Σενέκα είναι συμβολικός για τον θάνατο του στωικισμού που αρχικά οδήγησε με επιτυχία τον Νέρωνα. Ως αποτέλεσμα, η Ρώμη πόνεσε και υπέφερε.
Πώς μπορεί ο στωικισμός να μας βοηθήσει να αναλάβουμε την ευθύνη μας και να υπομείνουμε τα δικά μας βάσανα, ώστε να μην αφήσουμε τα συναισθήματά μας να καθορίζουν τις πράξεις μας προκαλώντας πόνο και βάσανα στον εαυτό μας και στους άλλους; Με αλλά λόγια, πόσο συχνά αφήνουμε μια κακή μέρα στη δουλειά να επηρεάζει όχι μόνο τον εαυτό μας αλλά και τους συναδέλφους και τις οικογένειές μας;
Είναι εύκολο να εκνευριστούμε και να έχουμε κακή στάση όταν τα πράγματα δεν πηγαίνουν όπως θέλουμε . Είμαστε αυτοί που αναπόφευκτα νιώθουμε και βιώνουμε τη δική μας αρνητικότητα παρά τις προσπάθειές μας να τα ρίξουμε στους άλλους και είμαστε αυτοί που μεταδίδουμε την αρνητικότητα των κακών μας τάσεων όταν αδυνατούμε να κρατήσουμε τα συναισθήματά μας υπό έλεγχο.
Ο χειρισμός των δυσκολιών με χάρη και ψυχραιμία μπορεί να είναι τόσο απλός όσο η αποδοχή της δυσκολίας που έρχεται και ο προβληματισμός για τον εαυτό μας ενώ την βιώνουμε. Με στωικό τρόπο, μπορεί να είναι πιο χρήσιμο να ελέγξουμε τα συναισθήματά μας, να αντισταθούμε στον πειρασμό και να ευθυγραμμιστούμε με την κατανόηση της αρετής, όπως έκανε ο Σενέκας.
Τουλάχιστον, όταν υπομένουμε τις κακουχίες και βαθύνουμε την κατανόησή μας για το τι σημαίνει να υποφέρουμε, μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα τα βάσανα των άλλων και να συγχρωτιστούμε με την συμπόνια παρά με την περιττή αρνητικότητα.
Η τέχνη έχει μια απίστευτη ικανότητα να υποδεικνύει το αόρατο, ώστε να αναλογιστούμε «Τι σημαίνει αυτό για μένα και για όλους όσους το βλέπουν;». «Πώς έχει επηρεάσει το παρελθόν μου και πώς μπορεί να επηρεάσει το μέλλον μου;». «Τι προτείνει για την ανθρώπινη εμπειρία;» Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που θα διερευνήσουμε στη σειρά μας Ενδοσκόπηση: Τι προσφέρει η παραδοσιακή τέχνη στην ψυχή μας;
Ο Έρικ Μπες είναι εν ενεργεία αναπαραστατικός καλλιτέχνης. Αυτή τη στιγμή είναι υποψήφιος διδάκτωρ στο Ινστιτούτο Διδακτορικών Σπουδών στις Εικαστικές Τέχνες (IDSVA).
Ακολουθήστε μας στο Telegram @epochtimesgreece
Ακολουθήστε μας στο Facebook @epochtimesgreece
Ακολουθήστε μας στο SafeChat @epochtimesgreece
