Από τα οικογενειακά τραπέζια μέχρι τα μεγάλα νυχτερινά κέντρα, το ζεϊμπέκικο (ή ο ζεϊμπέκικος) είναι ένας χορός που συνοδεύει την ελληνική ζωή με τρόπο σχεδόν μυστηριακό. Πολλοί θεωρούν ότι ‘ξέρουν’ να τον χορεύουν, λίγοι όμως τον αντιλαμβάνονται στην ουσία του.
Ο ζεϊμπέκικος, για τους περισσότερους Έλληνες, είναι ο πρώτος χορός που δοκιμάζουν, σε μικρή ηλικία. Συνήθως, κάποιοι συγγενείς τούς ‘ανεβάζουν’ σε μια ταβέρνα, να κάνουν μερικά βήματα υπό τα χειροκροτήματα. Κάπου εκεί γεννιέται και η ψευδαίσθηση ότι «το έχουμε». Όμως, όπως εξηγεί και ο επαγγελματίας χορευτής Δημήτρης Πετρόπουλος, η αλήθεια είναι πολύ διαφορετική.
Η καταγωγή του ζεϊμπέκικου
Σύμφωνα με τον κο Πετρόπουλο, ο ζεϊμπέκικος έχει αρχαίες ρίζες. Στην εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι συγγενείς των νεκρών πολεμιστών — κυρίως γυναίκες — χόρευαν κυκλικά γύρω από το σώμα του νεκρού. Το χορευτικό αυτό μοιρολόι με τον καιρό εξελίχθηκε στον ζεϊμπέκικο που γνωρίζουμε σήμερα.
Ο ζεϊμπέκικος είναι ο πιο καθαρός ελληνικός ρυθμός, πάνω στον οποίο χτίστηκε σε μεγάλο βαθμό το ρεμπέτικο τραγούδι. Παρατηρώντας τη μελωδική του γραμμή, θα διακρίνουμε καθαρά επάνω του την προέκταση της βυζαντινής μουσικής, όχι μόνο εξετάζοντας το ένστικτο των λαϊκών μουσικών και τις κλίμακες που διατηρούνται αναλλοίωτες, αλλά ακόμη και τις πτώσεις, τα διαστήματα και τον τρόπο της εκτέλεσης. Όλα μαρτυρούν την πηγή, πού δεν είναι άλλη από την απέριττη εκκλησιαστική υμνωδία. Το δημοτικό τραγούδι έχει κι αυτό κοινά με το ζεϊμπέκικο στοιχεία, που είναι επίσης φανερά στο ρεμπέτικο.
Ίχνη του ρεμπέτικου και επέκταση του ζεϊμπέκικου εμφανίζονται σε όλα τα αστικά κέντρα της περιόδου της αποσύνθεσης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, δηλαδή με την εμφάνιση των αστικών κοινωνιών. Η επίδραση της βυζαντινής μουσικής είναι φανερή και σε ό,τι αφορά τα ηχοχρώματα και τις μελωδίες, τις κλίμακές, αλλά και τις πολλές ανατολικές επιδράσεις.
Ο Μάρκος Δραγούμης, μουσικολόγος μετά από μια μεγάλη έρευνα και μελέτη πάνω στο ρεμπέτικο και στο μικρασιατικό τραγούδι, δίνει από ιστορικής πλευράς την εξής άποψη για τις ρίζες του ρεμπέτικου:
«Οι μουσικές ανταλλαγές, που είχαν αρχίσει πριν το 17ο αιώνα, ίσως και πιο πριν, ανάμεσα στον ποικίλο πληθυσμό που αποτελούσε το λαϊκό υπόστρωμα των αστικών κέντρων του Αιγαίου, του Ελλήσποντου, της Προποντίδας και της Μαύρης Θάλασσας, συνεχίστηκαν με έντονο ρυθμό ως την καταστροφή της Σμύρνης το 1922.
»Οι ανταλλαγές αυτές προκάλεσαν τη δημιουργία απειράριθμων μελωδιών, που οι ρίζες τους βρίσκονται κυρίως στη βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική με τους ‘ήχους’ της, στην τούρκικη κλασική μουσική με τα ‘μακάμια’ της που ονομάστηκαν από μας ‘δρόμοι’ – στη δημοτική μουσική της Μυσίας, της Αν. Θράκης, της Βιθυνίας και των δυτικών παραλίων της Μικράς Ασίας, στα ελληνικά νησιώτικα και αστικά λαϊκά τραγούδια και τέλος στη δημοτική μουσική των βορείων γειτόνων μας και ιδιαίτερα των Ρουμάνων.
»Η μουσική αυτή – ίσως επειδή ήταν κάπως ανομοιογενής – δεν τράβηξε όσο θα έπρεπε την προσοχή των λαογράφων μας, κι έτσι δεν ευτύχησε να καταγραφεί σε νότες και να δημοσιευθεί σε ειδικές συλλογές, όπως η πιο παλιά δημοτική μουσική μας. Δεν χάθηκε όμως. Ένα μεγάλο μέρος της διαφυλάχτηκε σε μια σειρά από δίσκους 78 στροφών, που ηχογραφήθηκαν στις ΗΠΑ κατά τη δεύτερη και τρίτη δεκαετία του αιώνα μας, με εκτελεστές Έλληνες μετανάστες. Εξετάζοντας το υλικό αυτό βλέπουμε ότι πέρα από την καλλιτεχνική του αξία, έχει και μεγάλη ιστορική σημασία, γιατί αποτελεί την πιο ουσιαστική πηγή που διαθέτουμε για τη μελέτη των καταβολών του ρεμπέτικου τραγουδιού.»
Ιστορικά στοιχεία
Ο τούρκικος χορός ζεϊμπέκ (zeybek ή zeybeği ) δεν έχει καμία σχέση με το ελληνικό ζεϊμπέκικο. Ρυθμικά, είναι μια μορφή αργού τσιφτετελιού που χορεύεται συνήθως ομαδικά, όμως έχει τις ρίζες του σε τούρκικο παραδοσιακό χορό. Χορευόταν από τους Ζεϊμπέκους ή Ζεϊμπέκηδες, φυλή της Μικράς Ασίας, που προήλθε από μια πρόσμειξη Γιουρούκων (νομάδες κάτοικοι της Πίνδου, οι οποίοι μετακινήθηκαν στα παράλια της Μ. Ασίας) και Τουρκμένων νομάδων που μετακινήθηκαν από την Ασία (Τουρκμενιστάν). Έτσι, δημιουργήθηκε μια νέα φυλή, από επαγγελματίες πολεμιστές. Η ύπαρξή τους ήταν άλλοτε ενοχλητική και επικίνδυνη και άλλοτε χρήσιμη. Η άγρια πολεμική τους παρουσία άλλοτε τρόμαζε τις αρχές, προκαλώντας την εκτόπισή τους και άλλοτε γινόταν χρήσιμη, ανάλογα με την περίσταση. Όταν τους χρησιμοποιούσαν, τους πρόσφεραν διάφορα προνόμια.
Στις τάξεις των επιστρατευμένων Ζεϊμπέκηδων υπήρχαν και Έλληνες Χριστιανοί, πολλοί από τους οποίους είχαν εξισλαμιστεί, όπως οι γενίτσαροι. Αργότερα, σχημάτισαν δικές τους ομάδας Ελλήνων ένοπλων Ζεϊμπέκων, οι οποίοι ήταν σε αντιπαλότητα με τους Τούρκους Ζεϊμπέκους. Οι Ζεϊμπέκοι αυτοί ποτέ δεν ξέχασαν τις ελληνικές ρίζες τους.
Στον ελληνοτουρκικό πόλεμο οι Τούρκοι Ζεϊμπέκηδες πολέμησαν κατά του ελληνικού στρατού. Τις πολεμικές αυτές ομάδες τις διέλυσε ο Κεμάλ Ατατούρκ αργότερα.
Τα χαρακτηριστικά του χορού τους δεν έχουν καμία σχέση με τον ελληνικό μοναχικό ζεϊμπέκικο.
Το ελληνικό ζεϊμπέκικο
Το ελληνικό ζεϊμπέκικο προήλθε από το ρεμπέτικο τραγούδι (1870-1922 στην Μ. Ασία), από μουσικές προσμείξεις ελληνικής παραδοσιακής και βυζαντινής μουσικής, και συνεχίσθηκε στην Ελλάδα, πριν (καφέ αμάν) και μετά τη Μικρασιατική καταστροφή. Η μουσική του ελληνικού ζεϊμπέκικου στα 9/8 δεν έχει καμία σχέση με τα 4/4 και τον ρυθμό του αργού τσιφτετελιού του τούρκικου zeybek.
Μια ματιά στον τρόπο που χορεύεται το zeybek σήμερα, κοινωνικά ή παραδοσιακά με τις στολές, αρκεί για να καταδείξει τις διαφορές των δύο χορών, που μοιάζουν μόνο κατ’ όνομα. Υπάρχουν πολλά είδη zeybek, που μοιάζουν μεταξύ τους, αλλά κανένα δεν μοιάζει με το ελληνικό ζεϊμπέκικο.
Το ελληνικό ζεϊμπέκικο ήταν κάποτε χορός μοναχικός και μόνο για τους άντρες. Σήμερα τον χορεύουν όλοι, άντρες γυναίκες, και όχι απαραίτητα μόνοι. Ο ζεϊμπέκικος σήμερα χορεύεται είτε αντικρυστά είτε μοναχικά. Κάθε χορευτής του έχει τις δικές του φιγούρες, με τις οποίες εκφράζεται. Επίσης, ο κάθε χορευτής χορεύει μόνο ένα τραγούδι, μόνο μία φορά! Πολλές φορές είναι το ‘δικό του’, συγκεκριμένο τραγούδι και όχι ένα τυχαίο.
Παλιότερα, καμιά φορά ακόμη και στις ημέρες μας, συμβαίνει κάποιος να τολμήσει να διακόψει κάποιον που χορεύει ζεϊμπέκικο. Αυτός ρισκάρει! Κάπως έτσι ξεκίνησε στα χρόνια της Κατοχής, ο θεσμός της «παραγγελιάς». Δηλαδή οι μουσικοί, συνήθως με το αζημίωτο, προανήγγειλαν το όνομα του ‘δικαιούχου’ στον επόμενο χορό. Όσο χόρευε αυτός, δεν επιτρεπόταν να χορέψει κανείς άλλος μαζί του στον ίδιο χώρο ή να τον ενοχλήσει.
Ο μύθος της «αυθόρμητης γνώσης»
Πολλοί πιστεύουν ότι επειδή αγαπούν ένα τραγούδι ή νιώθουν το ρυθμό, μπορούν και να χορέψουν ζεϊμπέκικο. Η πραγματικότητα είναι διαφορετική: όπως κάθε χορός, έτσι και αυτός απαιτεί γνώση των βασικών βημάτων και της σωστής σωματικής έκφρασης.
Τα συχνότερα λάθη
Σύμφωνα με τον επαγγελματία χορευτή Δημήτρη Πετρόπουλο:
1. Ρυθμός: Το πιο συχνό λάθος είναι η αδυναμία παρακολούθησης του ρυθμού 9/8, που είναι βασικό στοιχείο του ζεϊμπέκικου.
2. Στερεότυπα φύλου: Ο ζεϊμπέκικος δεν είναι ανδρικός χορός. Η ιστορική του ρίζα έχει σχέση με τη γυναικεία έκφραση πένθους.
3. Επιφανειακή προσέγγιση: Πετάγματα λουλουδιών, σαμπάνιες και επιδεικτικά καραγκιοζιλίκια προσβάλλουν τον βαθιά πένθιμο χαρακτήρα του χορού. Πρόκειται για χορό πόνου, μοναξιάς, απώλειας. Δεν είναι ούτε πανηγυρικός ούτε επιδεικτικός. Δεν υπάρχει ούτε ένα τραγούδι ζεϊμπέκικου που να μιλά για χαρά.
Πώς χορεύεται σωστά
Ο σωστός ζεϊμπέκικος ξεκινά από τη στάση σώματος:
1. Το βλέμμα στο πάτωμα.
2. Τα χέρια ανοιχτά, παλάμες προς τα έξω — σαν να ζητάς χώρο.
3. Τα γόνατα λυγισμένα, οι κινήσεις κυκλικές, όχι απότομες ή ακανόνιστες.
4. Οι φιγούρες (όπως το χτύπημα του ποδιού) δεν είναι για εντυπωσιασμό, αλλά για να εκφράσουν εσωτερική ένταση και πόνο.
Ο ζεϊμπέκικος ως προσωπική έκφραση
Στο αυθεντικό ζεϊμπέκικο, ο χορευτής χορεύει μόνος του και μόνο ένα τραγούδι, συχνά το δικό του. Είναι μια μορφή προσωπικής κατάθεσης, όχι μια χορευτική παράσταση.
Η «παραγγελιά» δημιουργήθηκε για να προστατεύσει την ιερότητα του χορευτή. Όποιος διακόψει ή μπει στον χορό χωρίς άδεια, παλιά κινδύνευε σοβαρά — με πιο ακραίο παράδειγμα την υπόθεση του Νίκου Κοεμτζή, το 1973.
Ο ζεϊμπέκικος δεν είναι απλώς βήματα και φιγούρες — είναι μια μορφή ψυχικής έκφρασης, πόνου και αξιοπρέπειας. Αν θέλεις να τον μάθεις, μάθε πρώτα να τον σέβεσαι. Όπως λέει και ο Δ. Πετρόπουλος: «Όλοι νομίζουν πως ξέρουν. Όταν όμως καταλάβουν τι είναι αυτός ο χορός, συνειδητοποιούν πόσο άδικο είχαν.»
Λέγεται πως το ζεϊμπέκικο σβήνει. Ο αρχαϊκός χορός της Θράκης που τον μετέφεραν οι Ζεϊμπέκηδες στη Μικρά Ασία και τον επανέφεραν στην Ελλάδα οι πρόσφυγες του 1922 έχει ολοκληρώσει τον ιστορικό του κύκλο· δεν έχει θέση σε μια νέα κοινωνία με άλλα αιτήματα και άλλες προτεραιότητες. Μπορεί και να είναι έτσι. Αν χαθούν η αδικία, ο έρωτας και ο πόνος· αν βρεθεί ένας άλλος τρόπος που οι άντρες θα μπορούν να εκφράζουν τα αισθήματά τους με τόση ομορφιά και ευγένεια, μπορεί να χαθεί και το ζεϊμπέκικο.
Όμως, βλέπεις μερικές φορές κάτι παλικάρια να γεμίζουν την πίστα με ήθος και λεβεντιά που σε κάνουν να ελπίζεις όχι απλώς για τον συγκεκριμένο χορό, αλλά για τον κόσμο ολόκληρο.
Ο ζεϊμπέκικος δεν είναι για να «τον μάθεις». Είναι για να τον νιώσεις και να τον σεβαστείς. Αν θέλεις να τον χορέψεις, άσε τον εγωισμό έξω από την πίστα. Κράτα τα μάτια χαμηλά, άσε την ψυχή σου να πονέσει — και τότε, ίσως, αρχίσεις να χορεύεις.
