Κείμενο: Tim Gebhart
Μετάφραση: Αλία Ζάε
Απλοϊκά και παράδοξα εκφραστικά, τα σκίτσα και η ομορφιά αυτής της τέχνης έχουν ξεκινήσει να παρουσιάζονται σε πολλά ιδρύματα τέχνης σε όλο τον κόσμο. Από την πρόσφατη έκθεση “Michelangelo: Divine Draftsman and Designer” (“Μιχαήλ Άγγελος: θεϊκός σχεδιαστής”) στο Metropolitan Museum of Art στη Νέα Υόρκη μέχρι την επερχόμενη περιοδεία στο Ηνωμένο Βασίλειο της έκθεσης των σκίτσων του Λεονάρντο ΝταΒίντσι, που θα αρχίσει τον Φεβρουάριο του 2021, ο στόχος είναι η ανάδειξη της σημασίας του σχεδίου στην τέχνη και η αναγκαιότητά του στην εξέλιξη ενός έργου τέχνης.
Μέσα σε δυο αιώνες, από το 1420 μέχρι το 1640, το σχέδιο έφτασε στο ζενίθ του ως ανεξάρτητη τέχνη, ικανή να αποτυπώσει τη φαντασία του καλλιτέχνη με νέους τρόπους. Τα σκίτσα και τα προσχέδια εκείνης της περιόδου μάς αποκαλύπτουν τη σκέψη των καλλιτεχνών, καθώς ήταν το μέσον που χρησιμοποιούσαν για να σχεδιάσουν και να πειραματιστούν με το στήσιμο μιας μεγάλης εικόνας ή για να μελετήσουν τη φύση και την ανθρώπινη φιγούρα.
Παράλληλα, η εκκλησία έπαψε να λειτουργεί ως το κέντρο της μάθησης της οπτικής γλώσσας και οι τέχνες άρχισαν να αντλούν από τα καλλιτεχνικά εργαστήρια και τις ακαδημίες. Με αυτή την αλλαγή, το ενδιαφέρον της τέχνης μετατοπίστηκε από την αναπαράσταση της φύσης στην έκφραση των άπειρων αποχρώσεων της ανθρώπινης κατάστασης.
Όμως ταυτόχρονα, κατά παράδοξο τρόπο, άνθισε και ένα ενδιαφέρον για το θείο και ιερό. Η εκτίμηση για τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό και τις κλασικές σπουδές οδήγησε την Ιταλική Αναγέννηση να αναπτύξει και τις ιερές επιστήμες, παράλληλα με την εξερεύνηση του εαυτού στην τέχνη και την αισθητική. Ο ιταλικός πολιτισμός στο αποκορύφωμά του έθεσε την πνευματικότητα και την ηθική στα θεμέλιά του και αυτό είναι κάτι που αντανακλά στις καλλιτεχνικές καινοτομίες. Η βαθιά κατανόηση για το θείο εμπότισε το έργο κάποιων καλλιτεχνών, όπως ο Μιχαήλ Άγγελος, με μια ζωντάνια και ιερότητα που δεν θα μπορούσε να φέρει μόνο η τεχνική επιδεξιότητα.
Αληθινή δεξιοτεχνία: η καλλιέργεια της χάρης
Η “gratiosa aria”, ή αλλιώς “αέρας χάρης”, ήταν μια ιταλική έκφραση για τη μοναδική προσωπική έκφραση που ένας καλλιτέχνης ανέπυσσε μετά από χρόνια μελέτης. Η έννοια συμπεριλαμβάνει και την ιδέα ότι ο καλλιτέχνης έχει επίσης κατακτήσει την ικανότητα να αποδίδει το θέμα του με χάρη και ομορφιά.
Ο Τσενίνο Τσενίνι [Cennino Cennini] στο “Βιβλίο για την Τέχνη” [“Libro dell’ Arte” ή “Craftsman’s Handbook”] συζητά για την άμιλλα μεταξύ των καλλιτεχνών και την μίμηση των μεγάλων δασκάλων από τους νεότερους προκειμένου να καλλιεργήσουν το δικό τους προσωπικό στυλ, να αναπτύξουν το αισθητήριό τους για την ομορφιά και να επιλέξουν τους τρόπους με τους οποίους μπορούσαν να αποδώσουν το θέμα τους καλύτερα. “Ακολουθώντας κάποιος ένα συγκεκριμένο πρότυπο μέσω συνεχούς εξάσκησης, αναπόφευκτα το πνεύμα του θα τραφεί από αυτό, εκτός κι αν η νόησή του είναι εντελώς χοντροκομμένη. Τελικά θα ανακαλύψει, αν η φύση τον προίκισε έστω και με ελάχιστη φαντασία, ότι έχει καταφέρει να αποκτήσει το δικό του μοναδικό στυλ.”
Επιπροσθέτως, πριν αναπτυχθεί πλήρως η gratiosa aria και πριν μπορέσει να φανεί αυτή η ποιότητα στα έργα του, ο/η καλλιτέχνης έπρεπε πρώτα να καλλιεργήσει τον χαρακτήρα του/της.
Το κίνητρο κάποιου για την ενασχόληση με την τέχνη είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Ο Τσενίνι είπε επίσης ότι “είναι η παρόρμηση ενός ευγενικού νου, που παρακινεί κάποιους να ασχοληθούν με αυτή την τέχνη και η ευχαρίστηση που λαμβάνουν μέσω της φυσικής τους αγάπης…Άλλοι ακολουθούν τον καλλιτεχνικό δρόμο λόγω φτώχειας και ανάγκης, ή και για το κέρδος και την αγάπη για την τέχνη. Αλλά όσοι ακολουθούν την τέχνη από αγάπη και ευγένεια πνεύματος υπερέχουν από όλους τους άλλους.”
Αυτό που μας λέει ο Τσενίνι με απλά λόγια, είναι ότι η επιδίωξη της φήμης και του κέρδους εκ μέρους του καλλιτέχνη είναι φτωχά κίνητρα. Χωρίς την κατάλληλη πνευματική στάση, κάποιος θα ήταν υπερβολικά ανασφαλής και συναισθηματικά ασταθής για να μπορέσει να συλλάβει την περιπλοκότητα θεμάτων που ξεπερνούν τη δική του άμεση, ασταθή κατάσταση.
Στο εκτενές βιβλίο του Φρανκ Ζόλνερ για τον Σάντρο Μποτιτσέλι αναφέρεται ότι “το προσωπικό στυλ (μανιέρα) κέρδιζε έδαφος τον 15ο αιώνα σαν ένας αναγνωρίσιμος τρόπος προσωπικής σύνθεσης.” Συνεπώς, οι καλλιτέχνες είχαν μεγαλύτερη ελευθερία ως προς την απόδοση του βάθους του χαρακτήρα, του συναισθήματος και της προσωπικότητας.
Πιο συγκεκριμένα, η μανιέρα του Μποτιτσέλι είχε προσαρμοστεί στο θέμα του – συνήθως γυναίκες – ώστε να ενσαρκώνει τη γαλήνια και δοτική ενέργεια του θηλυκού αρχέτυπου. Η εκλεπτυσμένη χρήση της γραμμής από τον Μποτιτσέλι αναπαρήγαγε την εσωτερική δύναμη και την αέρινη ποιότητα της θηλυκότητας με λεπτές, κυματιστές, αλλά και σίγουρες γραμμές. Πολλές από τις γυναικείες μορφές στους πίνακές του προσφέρουν το βάλσαμο για το χάος με την ήρεμη, δοτική και κομψή τους παρουσία.
Οι καλλιτέχνες της Ιταλικής Αναγέννησης είχαν καταλάβει ότι μέσω της αισθητικής μπορούσαν να προκαλέσουν θετικά αισθήματα στον θεατή. Τα πλεονεκτήματα της απεικόνισης της χάρης ήταν εγγενώς κατανοητά. Έχοντας αντίληψη της χάρης και της ευγένειας, οι καλλιτέχνες μπορούσαν να δημιουργούν όχι μόνο αισθητικά ευχάριστα έργα αλλά και έργα που να φέρνουν την αρμονία και τη γαλήνη στους λάτρεις της τέχνης.
Τα εργαλεία του επαγγέλματος
Παλιότερα, για το σχέδιο απαιτούνταν πολλά περισσότερα από την απλή χρήση του κάρβουνου. Οι καλλιτέχνες χρειαζόταν να μοχθούν αναζητώντας οι ίδιοι στη φύση τα υλικά τους και να μπορούν να διακρίνουν τα πιο κατάλληλα από άποψη ποιότητας ανάμεσα στη μεγάλη ποικιλία που έβρισκαν.
Για παράδειγμα, υπάρχουν πολλές ποικιλίες φυσικής μαύρης και κόκκινης κιμωλίας, που διαφέρουν αρκετά μεταξύ τους ως προς την πυκνότητα και την πορώδη υφή τους. Κατά συνέπεια, δεν ήταν σταθερό το αποτέλεσμα που έδιναν στο σχέδιο. Η μαύρη κιμωλία που προερχόταν από τα λατομεία της Γερμανίας είχε επαινεθεί από τον Τζόρτζιο Βαζάρι ως η καλύτερης ποιότητας ποικιλία, αν και άλλοι καλλιτέχνες προτιμούσαν κιμωλία από άλλες περιοχές.
Όταν έβρισκαν καλής ποιότητας κιμωλία, οι καλλιτέχνες αγόραζαν μεγάλους κύβους από τα λατομεία, τους οποίους σμίλευαν σε κατάλληλα για το σχέδιο μεγέθη. Πολλά από τα αρχικά εργαλεία της ζωγραφικής, όπως τα πινέλα, τα μολύβια, τα γκέσο (βάσεις), τα διαλυτικά και τα φιξατίφ (σταθεροποιητές) φτιάχνονταν από τους ίδιους τους καλλιτέχνες. Τίποτα δεν ήταν μια απλή διαδικασία.
Σύμφωνα με το βιβλίο της Claire Van Cleave “Master Drawings of the Italian Renaissance” (Κλερ Βαν Κλιβ, “Σημαντικά σχέδια από την Ιταλική Αναγέννηση”), το μελάνι που προτιμούσε να χρησιμοποιεί ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι για τις σημειώσεις και τα σκίτσα του ήταν ένα μείγμα από χυμό βελανιδιάς, κρασί και αραβικό κόμμι. Ήταν σαν ένα μαγικό φίλτρο, που ο ίδιος ο καλλιτέχνης έπρεπε να επινοήσει.
Τα ακατέργαστα υλικά για το σχέδιο επηρέαζαν και την εξέλιξη των σχεδίων. Το μελάνι, η κιμωλία και το κάρβουνο σβήνονταν πολύ δύσκολα. Οι γραμμές, η σύνθεση και το σύνολο της εικόνας έπρεπε να είναι ήδη σχηματισμένα με σαφήνεια στο μυαλό του καλλιτέχνη, πριν αυτός προσπαθήσει να τα αποτυπώσει στο χαρτί. Αυτή η στενή σχέση του καλλιτέχνη με τα υλικά του και τα οφέλη που αυτή η σχέση προσέφερε στην τέχνη του, επέβαλλαν προνοητικότητα και οικονομία.
Κατά συνέπεια, οι καλλιτέχνες μάθαιναν πρώτα να σχηματίζουν μια νοητική εικόνα και μετά να την υλοποιούν. Πρόκειται για την ίδια τεχνική επανάληψης που χρησιμοποιεί ένας ηθοποιός για να μάθει τα λόγια του από ένα σενάριο. Μέσω μιας συνεχούς διαδικασίας νοητικής ενδυνάμωσης, οι καλλιτέχνες μπορούσαν να συγκρατούν τις εικόνες στο μυαλό τους και να έχουν μεγαλύτερη ακρίβεια και λεπτομέρεια στα έργα τους.
Οι μέθοδοι
Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι καλλιτέχνες στη δουλειά τους διέφεραν σημαντικά μεταξύ τους. Πολλοί προτιμούσαν να ξεκινούν με γρήγορα σκίτσα μιας σύνθεσης, την οποία σιγά-σιγά τελειοποιούσαν, μια μέθοδος που ονομάζεται “primo pensiero” – “πρώτη σκέψη”. Άλλοι ολοκλήρωναν λεπτοδουλεμένες σπουδές των φιγούρων, που περιελάμβαναν όλες τις λεπτομέρειες που θα χρειάζονταν στην τελική σύνθεση, όπως είναι, για παράδειγμα, το σχέδιο του Ραφαέλο Σάντσιο ντα Ουρμπίνο (Ραφαήλ).
Σε ό,τι και να αποσκοπούσε το σχέδιο, ήταν μια τέχνη που έπρεπε να κατακτηθεί. Υπό μια έννοια, το σχέδιο θα μπορούσε να ιδωθεί σαν μια αντιστροφή του σχεδιασμού του κόσμου και σαν μεταγραφή του σε οπτική μορφή. Η ανατομία, η μελέτη των πτυχώσεων, οι ιδιότητες του φωτός και η μετάφρασή τους σε σύνολα γραμμών, προοπτικής και φωτοσκίασης ήταν όλα πράγματα που έπρεπε να μελετήσουν οι καλλιτέχνες σχολαστικά, προκειμένου να μπορέσουν να συλλάβουν αναλυτικά τον κόσμο πριν τον αναπαράγουν στο χαρτί.
Για να αναπτύξουν ακρίβεια, τα μάτια έπρεπε να ξαναεκπαιδευτούν. Σχεδόν όλοι οι καλλιτέχνες γνωρίζουν ότι τα μάτια μάς εξαπατούν. Τα μάτια και η σύνδεση τους με τον εγκέφαλο μπορεί να δίνουν αντιφατικά και μυστήρια αποτελέσματα. Ο εγκέφαλός μας συμπυκνώνει τεράστιες ποσότητες πληροφορίας σε απλά και εύληπτα σύμβολα ώστε να επεξεργάζεται γρήγορα όσα συμβαίνουν γύρω μας.
Καθημερινά βλέπουμε ανθρώπους, αλλά για να τους σχεδιάσουμε με ακρίβεια χρειαζόμαστε βαθιές γνώσεις ανατομίας. Τέτοιου είδους μελέτη αντιστρατεύεται την τάση του εγκεφάλου μας για απλοποίηση. Αυτό, όχι μόνο βοηθά τον καλλιτέχνη να αναπαριστά το ανθρώπινο σώμα με μεγαλύτερη ακρίβεια, αλλά και να το σχεδιάζει χωρίς εξωτερικό σημείο αναφοράς – μοντέλο. Όταν δεν περιορίζονται από συγκεκριμένα σημεία αναφοράς, οι καλλιτέχνες μπορούν πολύ εύκολα να φτιάξουν κάτι από τη φαντασία τους.
Τα σχέδια δεν πρέπει να συγχέονται με τα ολοκληρωμένα έργα. Πριν από τον θάνατό του, ο Μικελάντζελο Μπουοναρρότι έκαψε πολλά από τα προσχέδια των έργων του, ίσως για να μην τα μπερδέψει κανείς μελλοντικά με τις τελειωμένες του δουλειές. Σε κάποια από τα εναπομείναντα σκίτσα του, μπορούμε να δούμε τις διαδικασίες που ακολουθούσε, τον τρόπο με τον οποίο απέδιδε την ανατομία, ακόμα και να ρίξουμε μια ματιά στον τρόπο σκέψης του κατά την εξέλιξη του έργου του.
Και, κάποιες φορές, πέρα από τις μεθόδους του, μπορούμε να διακρίνουμε ακόμα και την προσωπικότητα του καλλιτέχνη, . Σε ένα σκίτσο προσώπου και ματιών προφίλ, που είχε κάνει ο Μιχαήλ Άγγελος για να αντιγράψουν και να μελετήσουν οι μαθητές του, είχε προσθέσει μια σημείωση κάτω από την εικόνα, με την οποία ενθάρρυνε έναν μαθητή του: “Αντρέα, υπομονή”. Στον ελεύθερο και ανεπεξέργαστο χώρο των σχεδίων, οι δοκιμές, οι δυσκολίες και το ανθρώπινο στοιχείο προβάλλουν πιο έντονα από ό,τι σε ένα ολοκληρωμένο έργο. Ίσως αυτό να είναι και το πολυτιμότερο στοιχείων των σχεδίων αυτών.
Ο Τιμ Γκέμπχαρτ είναι καλλιτέχνης και δάσκαλος και ζει στο Πόρτλαντ του Όρεγκον.
Σε τι διαφέρει η Epoch Times από άλλες εφημερίδες;
Η Epoch Times είναι η ταχύτερα αναπτυσσόμενη ανεξάρτητη εφημερίδα στην Αμερική. Είμαστε διαφορετικοί από άλλους οργανισμούς μέσων μαζικής ενημέρωσης επειδή δεν επηρεαζόμαστε από καμία κυβέρνηση, εταιρεία ή πολιτικό κόμμα. Ο μόνος μας στόχος είναι να φέρουμε στους αναγνώστες μας ακριβείς πληροφορίες και να είμαστε υπεύθυνοι στο κοινό. Δεν ακολουθούμε την ανθυγιεινή τάση στο σημερινό περιβάλλον των μέσων ενημέρωσης, της δημοσιογραφίας που έχει μια ατζέντα, και αντ’ αυτού χρησιμοποιούμε τις αρχές μας Αλήθεια και Παράδοση ως πυξίδα.
Αν εκτιμάτε την ανεξάρτητη δημοσιογραφία μας, βοηθήστε μας να συνεχίσουμε. Στηρίξτε την αλήθεια και την παράδοση.
[give_form id=”3924″]
