Από τον James Sale
Συζητήσαμε στο Μέρος Ι αυτού του άρθρου πώς η μοίρα ή το πεπρωμένο φαίνεται να είναι ένα αναπόφευκτο μέρος της ανθρώπινης κατάστασης. Πράγματι, στους παγανιστικούς μύθους ακόμη και οι ίδιοι οι θεοί, συμπεριλαμβανομένου του Δία, φαίνεται να υπόκεινται στη δύναμή του, αν και υπάρχει επίσης η ευκαιρία να αποφύγετε την καταστροφή κάνοντας το σωστό.
Ο ίδιος ο Δίας απέφυγε να νικηθεί από την προφητεία ότι ο γιος της νύμφης Θέτιδας -την οποία σκέφτηκε να γονιμοποιήσει- θα ήταν σπουδαιότερος από τον πατέρα του. Επομένως λοιπόν, ο Δίας πάντρεψε τη νύμφη με έναν άνθρωπο, τον Πηλέα, και το παιδί τους έγινε ο μεγάλος πολεμιστής ο Αχιλλέας· αλλά όντας μόνο άνθρωπος, ο Αχιλλέας δεν αποτελούσε απειλή για την υπεροχή του Δία.
Ίσως σε αυτό το σημείο θα μπορούσε να γίνει μια χρήσιμη διάκριση μεταξύ «μοίρας» και «πεπρωμένου» και αυτή η διάκριση βασίζεται στις συνδηλώσεις αυτών των λέξεων. Η μοίρα —όχι πάντα αλλά συχνά— έχει μια αρνητική χροιά: Είναι σαν μια παγίδα που εμείς δεν μπορούμε να ξεφύγουμε, όταν λέμε κάτι ή κάποια κατάσταση είναι «μοιραία». Συμβαίνει ακόμη κι όταν προσπαθούμε για το αντίθετο, και μπορεί να είναι ή μπορεί και όχι για το καλό μας. Σχολιάσαμε την τελευταία φορά ότι ο Αχιλλέας, με έναν τρόπο, διάλεξε τη μοίρα του, αλλά σύμφωνα με τον Όμηρο, αποδεικνύεται ατυχής η επιλογή του: είναι δυστυχισμένος στον Άδη.
Το πεπρωμένο, από την άλλη πλευρά, περιέχει την αίσθηση όχι μόνο ενός προορισμού που ολοκληρώθηκε -ο Αχιλλέας σίγουρα τον ολοκλήρωσε ως πολεμιστής- αλλά και ενός ανώτερου σκοπού που επιτεύχθηκε. Ο Ηρακλής υπέφερε, μαζικά, αλλά ως αποτέλεσμα της προσφοράς του στους θεούς (και στην ανθρωπότητα), ανυψώθηκε στους ουρανούς, τόσο ως αστερισμός όσο και στον Όλυμπο, στο σπίτι των θεών.
Φαίνεται, λοιπόν, ότι πρέπει να αποφύγουμε τη «μοίρα» μας—όπως στο ότι ο πατέρας μου ή η μητέρα μου είναι αλκοολικός ή τοξικομανής ή οτιδήποτε άλλο, άρα και εγώ είμαι προορισμένος να γίνω το ίδιο. Αυτό είναι να διαβάζω το σενάριο ή τη μοίρα κάποιου άλλου σαν να ήταν δική μου και σαν να είμαστε ανίσχυροι να την αλλάξουμε.
Αντίθετα, πρέπει να αναζητήσουμε ενεργά τον υψηλότερο σκοπό ή το πεπρωμένο μας. Αυτό συμβαίνει όταν οι επιλογές και οι πράξεις μας συμφωνούν με τη θέληση των θεών (στην παγανιστική μυθολογία) ή στους μονοθεϊστικούς χρόνους, στο θέλημα του Θεού. Υπάρχει υψηλότερο πεπρωμένο για τον καθένα από εμάς. Ωστόσο, το διακύβευμα είναι το εξής: Το ανώτερο πεπρωμένο φαίνεται να περιλαμβάνει πάντα οξεία ταλαιπωρία καθώς και ανάληψη προσωπικής ευθύνης.
Τι είναι το πεπρωμένο μου;
Οι άνθρωποι θα μπορούσαν να ρωτήσουν, ποιο είναι λοιπόν αυτό το πεπρωμένο στο οποίο έχω κληθεί; Και προσπαθώντας να απαντήσουμε σε αυτήν την ερώτηση, πρέπει να προσέξουμε ένα πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό σχετικά με τους μύθους και τις ιστορίες του παρελθόντος που έχουν έναν κοινό παρονομαστή. Ας πάρουμε για παράδειγμα έναν μύθο σαν αυτόν του Οιδίποδα στην ελληνική παράδοση ή την αφήγηση του Ιωνά, ας πούμε, στη Βίβλο: Δίνεται και στους δύο μια προφητεία, ένας χρησμός, ή μια προειδοποίηση για το τι θα είναι το πεπρωμένο τους ή τι χρειάζονται. Με άλλα λόγια, τα ανθρώπινα όντα δεν μένουν χωρίς φροντίδα, χωρίς προειδοποίηση ή άγνοια για τον υπερβατικό σκοπό που έρχεται στο δρόμο τους.
Στην περίπτωση του Οιδίποδα, η προφητεία έρχεται πριν από τη γέννησή του ακόμη: Θα σκότωνε τον πατέρα του και θα παντρευόταν τη μητέρα του. Στην ενηλικίωση του, μαθαίνει για την προφητεία που αφορά τον εαυτό του, και ως αποτέλεσμα —αναλαμβάνοντας την προσωπική ευθύνη να αντικρούσει τον χρησμό—φεύγει όσο πιο μακριά μπορεί από τους δικούς του ώστε να μην εκπληρώσει την προφητεία. Αλλά, δυστυχώς, είναι τυφλός στη δική του, αληθινή κατάσταση, και η ίδια η φυγή του οδηγεί στο να εκπληρώσει, άθελά του, την προφητεία.
Η ειρωνεία του Οιδίποδα και η λύτρωσή του
Αυτό που είναι ειρωνικό εδώ είναι ότι ο Οιδίποδας είναι, από την άποψη της ανθρώπινης λογικής και εξυπνάδας, ένα από τα μεγαλύτερα μυαλά της εποχής του: Λύνει το διάσημο αίνιγμα της Σφίγγας όταν κανείς άλλος δεν μπορεί. Ωστόσο, όσον αφορά την πραγματική του κατάσταση, είναι τελείως τυφλός.
Θέλει να κάνει το σωστό και αναλαμβάνει ενεργά την ευθύνη, αλλά κάθε βήμα που κάνει τον οδηγεί παραδόξως στο πεπρωμένο του, ή ίσως, καλύτερα να πω, στη μοίρα του. Αναλαμβάνει την πλήρη ευθύνη για όλες τις ενέργειές του—συμπεριλαμβανομένης της τύφλωσης του εαυτού του (αναγνωρίζοντας έτσι την ενοχή του) και την άμεση αποκήρυξη της βασιλείας του.
Η τελική και μυστηριώδης εξαφάνισή του στο ιερό άλσος του Κολωνού υποδηλώνει όχι το μοιραίο, αλλά το πεπρωμένο: Μια υψηλή συμφιλίωση με τους θεούς επειδή εκπλήρωσε τη θέλησή τους. Στην πραγματικότητα, η φωνή ενός θεού φωνάζει καθώς περπατά στα βάθη του ιερού άλσους: «Οιδίποδα, Οιδίποδα, γιατί καθυστερούμε. Πολύ καιρό σε έκαναν να περιμένεις». Υπάρχει λύτρωση στο να συνειδητοποιήσεις το πεπρωμένο σου.
Η ιστορία του Ιωνά
Μια πολύ διαφορετική ιστορία αφορά το πεπρωμένο του Ιωνά στην περίφημη ιστορία της Βίβλου. Αν και ένα από τα συντομότερα αφηγήματα της Παλαιάς Διαθήκης, αυτή η ιστορία είναι σίγουρα μια από τα πιο διάσημες. Μαζί με τον Αδάμ και την Εύα και την Κιβωτό του Νώε, είναι μια από εκείνες τις αρχετυπικές ιστορίες που αντηχούν στη φαντασία μας με σχεδόν ανεξήγητους τρόπους.
Εδώ, ωστόσο, ο Ιωνάς δεν εκπληρώνει ρητά το πεπρωμένο του πριν από τη γέννησή του, αλλά λαμβάνει ως ενήλικας τον «λόγο του Κυρίου» — μια ρητή εντολή από τον Θεό να πάει στη Νινευή και εκεί να προφητεύσει· εκεί να πει στη Νινευή για τη μοίρα της.
Η μοίρα ή το πεπρωμένο του Ιωνά δεν είναι αρχικά το θέμα, αλλά η μοίρα των 120.000 ανθρώπων, που σύμφωνα με τη Βίβλο «δεν γνωρίζουν τη διαφορά μεταξύ του σωστού και του λάθους, καθώς και πολλών ζώων». Η μοίρα τους συνδέεται με την προθυμία είτε την απροθυμία τους να υποταχθούν στο θέλημα του Θεού, που σημαίνει να εγκαταλείψουν τους κακούς τρόπους τους και να μετανοήσουν.
Και αυτό, επίσης, φαίνεται να είναι ένα κοινό χαρακτηριστικό για να αποφασίσουμε αν θα υπάρξει μια σπουδαία ή μια άδοξη μοίρα: Οι πολίτες της Νινευή, συμπεριλαμβανομένου του βασιλιά, μετανοούν—και η καταστροφή, η μοιραία καταστροφή, αποτρέπεται έτσι.
Ο Οιδίποδας, από την άλλη πλευρά, δεν μπορεί να εμποδίσει την προφητεία να πραγματοποιηθεί, αλλά υποκύπτοντας στη θέληση των θεών, τελικά κερδίζει ένα υψηλό πεπρωμένο και φαίνεται να ενώνεται μαζί τους.
Αλλά και ο Ιωνάς, φυσικά, επαναστατεί ενάντια στον λόγο του Κυρίου. Φεύγει από τη Νινευή, η οποία βρίσκεται εκατοντάδες μίλια στην ενδοχώρα, και πάει στην Ιόππη (σημερινό Τελ Αβίβ) για να πλεύσει στην Ταρσίς, που ήταν το πιο μακρινό δυτικό όριο που οι Εβραίοι γνώριζαν. Με άλλα λόγια ο Ιωνάς πηγαίνει όσο πιο μακριά γίνεται για να ξεφύγει από την εντολή του Θεού.
Η Δημιουργία του Ιωνά, του Αληθινού Προφήτη
Δεν είναι γραφτό ωστόσο: Ο Ιωνάς δεν μπορεί να ξεφύγει από το πεπρωμένο που του έχει ορίσει ο Θεός. Μπαίνει στη φάλαινα. Από το στομάχι του ψαριού, συνειδητοποιώντας ότι η αντίσταση του είναι μάταιη, φωνάζει ότι είναι τώρα έτοιμος να εκπληρώσει το πεπρωμένο του και να πάει στη Νινευή και το ψάρι τον βγάζει κάνοντας εμετό.
Το κήρυγμά του, προς θλίψη του, είναι επιτυχές. Δεν μας λένε γιατί ο λαός και ο βασιλιάς πίστεψαν τις διακηρύξεις του για την επικείμενη κρίση του Θεού, αλλά με λίγη φαντασία, ίσως, δεν είναι δύσκολο να δούμε πόσο πειστικός ήταν.
Πρώτα και κύρια, ήταν ένα ζωντανό έμβλημα κάποιου που είχε βιώσει ο ίδιος την κρίση. Ψυχολογικά, πόσο βαθιά πρέπει να ήταν αυτή η ανατροπή γι’ αυτόν; Πώς θα επηρέαζε τα πρότυπα ομιλίας και τη διανοητική του εστίαση; Θα υποστήριζα ότι αυτό το γεγονός ήταν σε κάθε περίπτωση τόσο συνταρακτικό όσο και η εμπειρία του Οιδίποδα.
Και δεύτερον, πώς πρέπει να ήταν η εμφάνισή του; Οι άνθρωποι που εργάζονται σε ψαραγορές αναπτύσσουν με την πάροδο του χρόνου μια έντονη μυρωδιά. Αλλά το να είναι μέσα στο ψάρι – τι συμβαίνει με τα μαλλιά και την επιδερμίδα του Ιωνά; Θα μπορούσε κανείς να φανταστεί ότι το δέρμα του θα αποκτούσε ένα είδος αλμπίνο χρωματισμό ως αποτέλεσμα των εσωτερικών όξινων διεργασιών του ψαριού. Η περίφημη και υποτιθέμενη ιστορία του Τζέιμς Μπάρτλεϋ τον 19ο αιώνα που κατάπιε μια σπερματοφάλαινα για 36 ώρες καταγράφει ότι το δέρμα του είχε λευκανθεί όταν τον ανέκτησαν.
Η μοίρα του Ιωνά δεν ήταν ασφαλώς να είναι γραφειοκράτης με καλό κοστούμι. Εμφανίστηκε από το πουθενά, αν και πιθανώς οι φήμες για αυτόν τον τρελό, με την άγρια όψη νομά που πλησίαζε τη Νινευή άρχισαν να κυκλοφορούν πολύ πριν φτάσει στην πραγματικότητα—πραγματικά προφήτης!
Αν το σκεφτούμε, η παράξενη πραγματικότητα είναι ότι αν ο Ιωνάς είχε αρχικά υπακούσει στην εντολή του Θεού και είχε πάει στη Νινευή και κήρυττε, πιθανότατα δεν θα είχε αναγνωριστεί ως αγγελιοφόρος του Θεού. Για να γίνει αποδεκτός, ο Ιωνάς έπρεπε να απορρίψει την εντολή και μόνο μέσα από τα βάσανά του μπορούσε να την εκπληρώσει.
Αυτό οδηγεί στην τελική παρατήρηση ότι υπάρχουν πολλά κοινά μεταξύ του Οιδίποδα και του Ιωνά: Και οι δύο λαμβάνουν μια θεϊκή αποκάλυψη, και οι δύο τρέχουν μακριά από τους αντίστοιχους χρησμούς τους. Πράγματι, και οι δύο επιδιώκουν να φύγουν όσο πιο μακριά μπορούν από την πραγματοποίηση της προφητείας, μόνο για να διαπιστώσουν ότι κάνοντας κάτι τέτοιο, την εκπληρώνουν. Και οι δύο συμμορφώνονται τελικά με το θεϊκό θέλημα.
Δηλαδή, όσο απρόθυμα και με δεδομένες τις περιστάσεις τους, επέλεξαν ελεύθερα τη μοίρα τους αφού κατάλαβαν πέρα από κάθε προσωπική αποστροφή ότι ήταν θεϊκά ορισμένο. Σε εκείνο το σημείο, ξεκινά μια υπέροχη συνέργεια. Όπως παρατηρεί ο Πάτρικ Χάρπουρ στο βιβλίο του «Ένας πλήρης Οδηγός για την Ψυχή», «Η ελεύθερη βούληση είναι παντρεμένη με τη μοίρα, σύμφωνα με την οποία ό,τι επιλέγεται ελεύθερα καθορίζεται επίσης για πάντα».
Αυτό το πάντρεμα της ελεύθερης βούλησής μας με τη θεία τάξη είναι αυτό που συνιστά τη συνειδητοποίηση του πεπρωμένου μας και η εναλλακτική είναι το πεπρωμένο και το μοιραίο. Η αποκάλυψη της θείας τάξης μας είναι ο κεντρικός σκοπός της ζωής μας και έτσι δημιουργεί την αποστολή της ζωής μας.
Το Μέρος Ι αυτής της σειράς μιλά για το πώς οι αρχαίοι κατανοούσαν την ιδέα της μοίρας.
