Στα μέσα του 14ου αιώνα, ο Φραντσέσκο Πετράρκα [Francesco Petrarca], γνωστός ως Πετράρχης, έκανε κάτι που κανείς δεν είχε κάνει ποτέ: έγραψε επιστολές σε νεκρούς. Μεταξύ των αποδεκτών ήταν ο Έλληνας επικός ποιητής Όμηρος και οι Ρωμαίοι συγγραφείς Κικέρωνας, Σενέκας και Λίβιος.
Οι επιστολές του Πετράρχη είναι γεμάτες ερωτήσεις, επαίνους και επιπλήξεις. Δείχνουν στους αναγνώστες τι σημαίνει να αντιμετωπίζεις έναν συγγραφέα ως φίλο και να αγκαλιάζεις το παρελθόν.
Φραντσέσκο Πετράρχης: Ποιητής, λόγιος και ανθρωπιστής
Ο Πετράρχης (1304–1374) γεννήθηκε στο Αρέτσο της Ιταλίας. Ήταν γιος του Σερ Πετράκκο [ Ser Petracco], συμβολαιογράφου και γνώριμου του Δάντη Αλιγκιέρι. Όπως και ο Δάντης, ο Σερ Πετράκκο είχε εξοριστεί από τη Φλωρεντία για πολιτικούς λόγους. Όταν ήταν 9 ετών, ο Πετράρχης μετακόμισε με την οικογένειά του στην Αβινιόν της Γαλλίας, ακολουθώντας τον Πάπα Κλήμη Ε’, ο οποίος ξεκίνησε την Παποσύνη της Αβινιόν – μια περίοδο περίπου 70 ετών κατά την οποία ο Πάπας διέμενε στην Αβινιόν αντί για τη Ρώμη. Το γεγονός ότι πέρασε τα νεανικά του χρόνια μεταξύ Ιταλίας και Γαλλίας ενστάλαξε στον Πετράρχη μια περιέργεια για ξένους τόπους, διαπλάθοντας τον αυριανό ταξιδιώτη.
Αν και ολοκλήρωσε επτά χρόνια νομικών σπουδών στη Γαλλία και την Ιταλία, ο Πετράρχης περιφρονούσε τα δικαστήρια. Θεωρούσε τους δικηγόρους ως απατεώνες που πουλούσαν τη διανοητική τους δύναμη για υλικό κέρδος. «Ήταν οδυνηρό για εμένα να αποκτήσω μια τέχνη που δεν θα ασκούσα με ανέντιμο τρόπο και που δύσκολα θα μπορούσα να ασκήσω με άλλο τρόπο», έγραψε σε μια επιστολή απευθυνόμενος στις μετέπειτα γενιές.
Για τον νεαρό Πετράρχη, η φιλοσοφία και η λατινική ποίηση έμοιαζαν πιο αξιόλογες επιδιώξεις από τη νομική, που αντιπροσώπευε έναν άπληστο, διεφθαρμένο κόσμο. Στην ίδια επιστολή, σημειώνει: «Διαθέτω μια ισορροπημένη και όχι μια οξυδερκή διάνοια, που τείνει προς κάθε είδους καλή και υγιή μελέτη, αλλά με ιδιαίτερη κλίση προς την ηθική φιλοσοφία και την τέχνη της ποίησης».
Σε ηλικία 22 ετών, ο Πετράρχης επέστρεψε στην Αβινιόν, αλλά έφυγε λίγο μετά λόγω μιας «εγγενούς αποστροφής προς την αστική ζωή», μετακομίζοντας στην ήσυχη κοιλάδα του Βωκλύζ. Εκεί βρήκε χρόνο να διαβάσει, να γράψει και να αρχίσει να συνθέτει ποίηση. Το πρώτο του έργο, το επικό ποίημα «Αφρική», αφηγείται την ιστορία του Ρωμαίου στρατηγού Σκιπίωνα του Αφρικανού, ενός από τους πιο διάσημους στρατηγούς της ιστορίας, ο οποίος νίκησε τον φοβερό Αννίβα στον Δεύτερο Πουνικό Πόλεμο (202 π.Χ.). Το έργο αυτό χάρισε στον Πετράρχη τον τίτλο του «επίσημου κρατικού ποιητή» (poet laureate) της Ιταλίας, πριν ακόμη ολοκληρωθεί. Ακολούθησε η φήμη και μερικές από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες της Ευρώπης ζήτησαν την παρουσία του.
Ο Πετράρχης ταξίδευε συχνά σε βιβλιοθήκες και μοναστήρια, αναζητώντας χαμένα χειρόγραφα αρχαίων βιβλίων. Το 1345, ενώ εξερευνούσε μια βιβλιοθήκη στον καθεδρικό ναό της Βερόνας, βρήκε μια σκονισμένη συλλογή από επιστολές του Κικέρωνα. Ο Κικέρων ήταν ένας από του καλύτερους ρήτορες και πολιτικούς της αρχαίας Ρώμης. Ο Πετράρχης ήταν ενθουσιασμένος με την ανακάλυψή του και άρχισε να μελετά τα έργα. Ο Κικέρων είχε γράψει στον αδελφό του, τον Κουίντο, σε έναν στενό φίλο, τον Άττικο, και σε έναν από τους συναδέλφους του, τον Βρούτο.
Η ανακάλυψη των επιστολών του Κικέρωνα αναφέρεται συχνά ως η αφετηρία της Ανθρωπιστικής Αναγέννησης, μιας περιόδου με μεγάλη επιρροή, κατά την οποία οι μελετητές στράφηκαν στον αρχαίο κόσμο της Ελλάδας και της Ρώμης. Σηματοδότησε επίσης την αρχή της ιδιαίτερης σχέσης του Πετράρχη με τους αρχαίους συγγραφείς που τόσο θαύμαζε.
Στο έργο «Επιστολές προς κλασικούς συγγραφείς», ο Πετράρχης απευθύνεται στον Κικέρωνα και σε άλλους συγγραφείς που είχε αγαπήσει όπως θα απευθυνόταν σε φίλους. Ομολογεί τον θαυμασμό του για τα επιτεύγματά τους και τους επιπλήττει ακόμη και όπως μια μητέρα θα επέπληττε τον γιο της. Με αυτή την ασυνήθιστη, πρωτότυπη πράξη, ο ανθρωπιστής εγκαινίασε μια από τις καθοριστικές θέσεις της Αναγέννησης: την πεποίθηση ότι η αρχαία σοφία δεν περιοριζόταν σε μια ιστορική περίοδο, αλλά μπορούσε να μιλά σε όλους, πέρα από τον χρόνο.
Επιστολή στον Όμηρο
Ακολουθώντας με χρονολογική σειρά τους συγγραφείς στους οποίους απευθύνθηκε ο Πετράρχης, ο πρώτος παραλήπτης ήταν ο Όμηρος. Για τον Πετράρχη, ο Όμηρος ήταν μια ζωντανή πηγή έμπνευσης και «ένας επιθυμητός φίλος», όπως αναφέρει στην επιστολή του. Έγραψε στον αρχαίο ποιητή σαν να ένιωθε πραγματικά την παρουσία του, όπως θα ένιωθε κανείς μετά από μια ευχάριστη, ενθουσιώδη συνάντηση με έναν άγνωστο:
«Έχω κάνει ετοιμασίες για να σε υποδεχτώ με τη μεγαλύτερη προθυμία και αφοσίωση στα βάθη της καρδιάς μου. Με μια λέξη, η αγάπη μου για σένα είναι μεγαλύτερη και θερμότερη από τις ακτίνες του ήλιου, και η εκτίμησή μου τέτοια που κανείς δεν θα μπορούσε να έχει μεγαλύτερη.»
Παρά την ευρυμάθειά του, ο Πετράρχης δεν γνώριζε ελληνικά και γνώριζε τα ομηρικά έπη μόνο μέσω δευτερογενών απόψεων και ατελών λατινικών μεταφράσεων. Αυτό το γλωσσικό εμπόδιο παρακίνησε τον ανθρωπιστή να μάθει όσο το δυνατόν περισσότερα ελληνικά και να ενθαρρύνει τους μελετητές να μεταφράσουν τα έργα του Ομήρου, ώστε και άλλοι να μπορούν να θαυμάσουν την ομορφιά τους. Αλλά ακόμη και χωρίς να γνωρίζει ελληνικά, ο Πετράρχης αναγνώρισε τη μεγαλοσύνη του ποιητή, γι’ αυτό και τον εξυμνεί με ευγνωμοσύνη.
Επιστολή στον Κικέρωνα
Σε μία από τις δύο επιστολές του προς τον ρήτορα και πολιτικό Κικέρωνα, ο ανθρωπιστής εξέφρασε τον θαυμασμό αλλά και την απογοήτευσή του. Ευχαρίστησε τον Κικέρωνα που του έμαθε να γράφει καλά: «Υπό την αιγίδα σου, για να το πω έτσι, απέκτησα αυτή την ικανότητα ως συγγραφέας». Όπως πολλοί από τους συγχρόνους του, ο Πετράρχης πίστευε ότι το να αντιγράφεις προτάσεις, να επαναλαμβάνεις αποσπάσματα φωναχτά και να ακολουθείς πιστά την εξέλιξη των επιχειρημάτων ενός συγγραφέα είναι ένας από τους καλύτερους τρόπους για να γίνεις καλύτερος συγγραφέας, ομιλητής και στοχαστής. Ο Κικέρωνας, ο «κατ’ εξοχήν» ρήτορας, ήταν ασύγκριτα διδακτικός.
Ωστόσο, τον θαυμασμό ακολούθησε η επίπληξη για τις πολιτικές διαμάχες στις οποίες είχε εμπλακεί, οι οποίες οδήγησαν στη δολοφονία του το 43 π.Χ. Ο Πετράρχης ρωτά τον Ρωμαίο:
«Ποια ψεύτικη λάμψη δόξας σε εμπλέκει σε διαμάχες και τσακωμούς που αρμόζουν σε νέους και, οδηγώντας σε εδώ κι εκεί μέσα από όλες τις περιπέτειες της τύχης, σε οδήγησε σε ένα τέλος ανάξιο φιλόσοφου;»
Αν και ο Κικέρωνας προσωποποιούσε την υποδειγματική πολυμάθεια και τη ρητορική αριστεία, ο Πετράρχης υπενθυμίζει στους αναγνώστες ότι η φιλοδοξία του τον έκανε να χάσει τον δρόμο του, όπως συνέβη άλλωστε και σε μερικούς από τους συγχρόνους του Πετράρχη. Ο ανθρωπιστής θρηνούσε για την κατάσταση της πατρίδας του, της Ιταλίας: «Πίστεψέ με, Κικέρωνα, αν μάθαινες για την κατάρρευση της χώρας μας, θα έκλαιγες πικρά». Αν και ο Ρωμαίος ρήτορας υπέκυψε στις κοσμικές υποθέσεις, τουλάχιστον διέθετε απαράμιλλη μόρφωση. Για τον Πετράρχη, οι άνδρες της εποχής του δεν έστεκαν στο ύψος του.
Επιστολή προς τον Λίβιο
Οι σκέψεις του Πετράρχη για την κοινωνία του συνεχίζονται σε την επιστολή του προς τον Ρωμαίο ιστορικό Λίβιο (59 π.Χ.–17 μ.Χ.), συγγραφέα ενός μνημειώδους ιστορικού έργου για την αρχαία Ρώμη, από τη μυθική ίδρυσή της το 753 π.Χ. έως την εποχή του Λίβιου. Ο Πετράρχης παραπονέθηκε στον Λίβιο ότι οι άνθρωποι είχαν εμμονή με υλικά ζητήματα που τους αποσπούσαν από πιο αξιόλογους στόχους. Αυτή τη φορά η απογοήτευσή του ήταν μεγαλύτερη:
«Συχνά με κατακλύζει πικρή αγανάκτηση για τα ήθη της εποχής μας, όπου οι άνθρωποι δεν εκτιμούν τίποτα εκτός από τον χρυσό και το ασήμι και δεν επιθυμούν τίποτα εκτός από αισθησιακές, σωματικές απολαύσεις. Αν αυτά θεωρούνται ο στόχος της ανθρωπότητας, τότε όχι μόνο τα άλογα ζώα του αγρού, αλλά ακόμη και η άψυχη και αδρανής ύλη έχουν έναν πλουσιότερο, έναν υψηλότερο στόχο από αυτόν που θέτει στον εαυτό του ο σκεπτόμενος άνθρωπος.»
Η εμπιστοσύνη που έδειξε στον Λίβιο για τις επιφυλάξεις του σχετικά με την κατάσταση του κόσμου έδωσε στον Πετράρχη σαφήνεια σχετικά με το πού να αναζητήσει την αρετή. Όπως και ο Κικέρωνας, ο Λίβιος τον βοήθησε να ρυθμίσει την ηθική του πυξίδα για να αποφύγει τις ανάξιες επιδιώξεις που τον δελέαζαν στα βασιλικά παλάτια που τώρα επισκεπτόταν συχνά.
Για τον Πετράρχη, η ανάγνωση του Λίβιου δεν ήταν απλώς ένας τρόπος να στοχάζεται το παρόν. Ήταν επίσης μια υγιής απόσπαση της προσοχής από αυτό. Όπως ομολογεί στον ιστορικό: «Με κάνεις τόσο συχνά να ξεχνώ τα παρόντα κακά και να μεταφέρομαι σε πιο ευτυχισμένες εποχές». Οι ιστορίες του Λίβιου για ανθρώπους και μέρη του παρελθόντος παρηγορούσαν τον ανήσυχο συγγραφέα, όπως οι φίλοι παρηγορούν ο ένας τον άλλον σε στιγμές ανάγκης.
Ένα παρελθόν που παραμένει ζωντανό
Για τον Πετράρχη, ο Όμηρος, ο Κικέρωνας και ο Λίβιος δεν ήταν απλώς συγγραφείς που προκαλούσαν δέος και σεβασμό. Αν και είχαν πεθάνει, αυτοί οι συγγραφείς ζούσαν στη φαντασία του. Ήταν φίλοι στους οποίους μπορούσε να εξομολογηθεί, με τους οποίους μπορούσε να συνομιλήσει και μέσω των οποίων μπορούσε να μάθει τι σημαίνει να ανήκεις σε μια κοινότητα που ξεπερνά τον χρόνο.
Αν και ο Πετράρχης έβλεπε τη μελέτη της ιστορίας και την ανάγνωση αρχαίων συγγραφέων ως ένα είδος φυγής, που του επέτρπε «να ξεχνά τη δική του εποχή», η σχέση του με το παρελθόν δεν σταματούσε εκεί. Δεν αποσύρθηκε απλώς από τον κόσμο, ικανοποιούμενος με την ανάγνωση κειμένων που αγαπούσε στην ιδιωτικότητα του σπιτιού του. Πίσω από τις επίμοχθες προσπάθειές του να ανακτήσει τα χαμένα κείμενα, κρυβόταν η παρόρμηση να βοηθήσει τους συγχρόνους του να γίνουν σοφότεροι και ζήσουν μια καλύτερη ζωή. Αντί να εγκαταλείψει την ελπίδα, ο Πετράρχης στράφηκε στο παρελθόν για βοήθεια. Αντιμετώπισε τον Όμηρο, τον Κικέρωνα, τον Λίβιο και άλλους σαν αυτούς, όχι ως «νεκρό γράμμα», αλλά ως πηγές που του πρόσφεραν γνώση για τον εαυτό του και τον κόσμο. Οι επιστολές του προσκαλούν τους αναγνώστες να κάνουν το ίδιο.
Του Leo Salvatore
