«Η αλαζονεία και η νοσηλευτική δεν μπορούν να συνυπάρξουν στον ίδιο άνθρωπο, όπως δεν μπορούν να ταιριάξουν καινούρια υφάσματα σε ένα παλιό ρούχο», ανέφερε η Φλόρενς Νάιτινγκεϊλ στην πρώτη ετήσια ομιλία της προς τις νοσοκόμες της Σχολής Νάιτινγκεϊλ στο Νοσοκομείο St. Thomas, το 1872.
Αν και σήμερα είναι πιο γνωστή για τις μεταρρυθμίσεις στον τομέα της υγιεινής που θέσπισε κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου (1853-1856), η επιρροή της συνεχίζει να είναι αισθητή με πολλούς και διάφορους τρόπους. Ωστόσο, η Νάιτινγκεϊλ παρέμεινε ταπεινή παρά τα επιτεύγματά της.
Φρικαλεότητες στην Κριμαία
Η Νάιτινγκεϊλ έφτασε στο στρατόπεδο Σκούταρι (σήμερα στρατόπεδο Σελιμιγιέ), στο Ουσκουντάρ της Κωνσταντινούπολης, το 1854. Ως στρατόπεδο του βρετανικού στρατού, ήταν ανεπαρκές. Ως νοσοκομείο, ήταν φρικτό.
Τα στρατόπεδα είχαν χτιστεί πάνω από ένα μεγάλο αποχετευτικό δίκτυο, οπότε το νερό των πηγαδιών ήταν βρώμικο. Ισχυροί άνεμοι έφερναν τις αναθυμιάσεις από τα αποχετευτικά μέσα στο μη αεριζόμενο και μη θερμαινόμενο κτίριο. Η πλατεία ήταν γεμάτη με σωρούς σκουπιδιών. Επειδή οι πύργοι που προορίζονταν για τις τουαλέτες ήταν υπερπλήρεις, ανοιχτές μπανιέρες στα δωμάτια λειτουργούσαν ως πρόχειρες τουαλέτες. Ωστόσο, οι νοσοκόμοι δεν είχαν ποτέ χρόνο να τις αδειάσουν.
Δεν υπήρχαν δωμάτια ούτε κρεβάτια ούτε φάρμακα για τους τραυματίες, αλλά οι άρρωστοι στρατιώτες συνέχιζαν να καταφθάνουν από όλη τη Μαύρη Θάλασσα. Οι στρατώνες είχαν χτιστεί για να φιλοξενούν περίπου 1.200 άτομα, αλλά σε μία μέρα έφτασαν περισσότεροι από 1.700 ασθενείς και, στην κορύφωση της κρίσης, φιλοξενούνταν εκεί 4.000 ασθενείς ταυτόχρονα.
Όπως έγραψε αργότερα στο πρωτοποριακό της βιβλίο «Σημειώσεις για τη Νοσηλευτική», μεγάλο μέρος των παθήσεων που σχετίζονταν με ασθένειες προκαλούνταν από την κακή υγιεινή και όχι από τη μεταδοτικότητα των ασθενειών καθεαυτών. Έγραψε ότι ο όρος «νοσηλευτική» παραδοσιακά σήμαινε «τη χορήγηση φαρμάκων και την εφαρμογή καταπλασμάτων», ενώ «θα έπρεπε να σημαίνει τη σωστή χρήση του καθαρού αέρα, του φωτός, της ζεστασιάς, της καθαριότητας, της ησυχίας και την κατάλληλη επιλογή και χορήγηση διατροφής».
Με αυτές τις αρχές κατά νου, η Νάιτινγκεϊλ ξεκίνησε το τεράστιο έργο της μετατροπής των βρωμερών στρατοπέδων σε ένα μέρος όπου θα ήταν δυνατή η θεραπεία.
Σήμερα, θα σκεφτόμασταν τα προβλήματα στα στρατόπεδα του Σκουταρίου από την άποψη των μικροβίων, ωστόσο, εκείνη την εποχή, οι βασικές μορφές της θεωρίας των μικροβίων δεν είχαν γίνει ακόμη γενικά αποδεκτές. Αν και η Νάιτινγκεϊλ δεν σκεφτόταν με όρους μικροβίων, οι ιδέες της περιστρέφονταν γύρω από το πώς θα μπορούσε να οργανώσει το νοσοκομείο με έμφαση και προτεραιότητα στην καθαριότητα.
Μια ολιστική προσέγγιση
Αν και οι λύσεις της Νάιτινγκεϊλ στα προβλήματα υγιεινής που αντιμετώπιζε είναι πλέον θρυλικές, το προσωπικό του νοσοκομείου δεν το έβλεπε έτσι όταν εκείνη κατέφτασε. Οι άνδρες γιατροί αντιτάχθηκαν στις αλλαγές που πρότεινε, θεωρώντας τις επίθεση στο επάγγελμά τους. Ο στρατηγός Σερ Τζον Μπεργκόυν είχε σημειώσει ότι δεν ήταν «φιλική στις συνηθισμένες συναναστροφές με τους ίσους ή τους ανωτέρους της» και ότι «της αρέσει να κυβερνά». Ουσιαστικά, οι άνδρες που κατείχαν θέσεις εξουσίας ένιωθαν ότι τους διέταζε όλους.
Η Νάιτινγκεϊλ προχώρησε στην αγορά των απαραίτητων προμηθειών. Αγόρασε καθαρά σεντόνια και πουκάμισα, σαπούνι και μαγειρικά σκεύη. Έβαλε τις νοσοκόμες της να αλλάζουν τα σεντόνια τακτικά, να τρίβουν τα πατώματα και να πλένουν τα χέρια τους – κάτι καινούργιο για την εποχή. Άνοιξε τα κλειστά παράθυρα για να βελτιώσει τον αερισμό και διέταξε να καθαριστούν οι υπονόμοι. Στους ασθενείς δόθηκαν φρούτα να φάνε. Χάρη σε αυτές τις απλές βελτιώσεις, το ποσοστό θνησιμότητας του νοσοκομείου μειώθηκε από 60% σε 2%!
Αυτή η ολιστική φιλοσοφία συνδυάστηκε με σύγχρονες μαθηματικές προσεγγίσεις: συστηματοποίησε την πρακτική τήρησης αρχείων στο νοσοκομείο, απασχολώντας μια ομάδα για τη συλλογή λεπτομερών δεδομένων για κάθε ασθενή που έφτανε στο νοσοκομείο, είτε ήταν ετοιμοθάνατος, τραυματίας ή άρρωστος.
Η κυρία με το φανάρι
Αφού επέκρινε τις επικοινωνιακές της δεξιότητες με τους ανωτέρους της, ο στρατηγός Μπεργκόυν σημείωσε επιπλέον ότι «αφιέρωνε όλη της την τρυφερότητα σε όσους εξαρτώνταν από αυτήν». Ήταν γνωστή για την καλοσύνη και την ενσυναίσθησή της προς τους τραυματισμένους στρατιώτες. Τα βράδια, καθόταν μαζί τους, τους άκουγε και τους μιλούσε. «Πάντα να κάθεστε στο οπτικό πεδίο του ασθενούς», έγραψε κάποτε, «έτσι ώστε όταν του μιλάτε να μην χρειάζεται να γυρίζει το κεφάλι του για να σας δει, κίνηση που μπορεί να του προξενεί πόνο». Κάθε βράδυ, η Νάιτινγκεϊλ έκανε τις επισκέψεις της κρατώντας ένα χάρτινο φανάρι.
Αυτή η εικόνα απαθανατίστηκε αργότερα από τον Χένρυ Γουόντσγουορθ Λόνγκφελλοου στο ποίημά του «Santa Filomena»:
Κοίτα! Σ’ εκείνο κει της δυστυχίας το σπίτι / μια κυρία με φανάρι βλέπω / να περνά απ’ το αμυδρό σκοτάδι / κι από δωμάτιο σε δωμάτιο να πετά. / Κι αργά, σαν σ’ ένα όνειρο ευτυχίας / ο άφωνος πάσχων γυρίζει να φιλήσει / τη σκιά της, καθώς πέφτει / στους σκοτεινούς τους τοίχους.
Lo! in that house of misery / A lady with a lamp I see / Pass through the glimmering gloom / And flit from room to room. / And slow, as in a dream of bliss / The speechless sufferer turns to kiss / Her shadow, as it falls / Upon the darkening walls.
Όταν η «κυρία με το φανάρι» επέστρεψε στο Λονδίνο, την τίμησαν ως εθνική ηρωίδα. Της απένειμαν πολλά βραβεία και η βασίλισσα Βικτώρια τής χάρισε μια χρυσή καρφίτσα με διαμάντια.
Η νοσοκόμα που χρειάζεται νοσηλεία
Λίγα χρόνια μετά την επιστροφή της, η Νάιτινγκεϊλ άρχισε να υποφέρει από προβλήματα υγείας. Είχε πόνους στο στήθος, πονοκεφάλους και κόπωση. Κατά τη διάρκεια της παραμονής της στο εξωτερικό, είχε προσβληθεί από αυτό που τότε ονομαζόταν «κριμαϊκός πυρετός». Μπορεί να ήταν βρουκέλλωση, μια βακτηριακή λοίμωξη που προκαλείται από την επαφή με μολυσμένα ζώα ή ζωικά προϊόντα. Άλλοι υποστηρίζουν ότι έπασχε από σύνδρομο χρόνιας κόπωσης.
Όποια και αν ήταν η αιτία, τα επόμενα 50 χρόνια έζησε κλινήρης και απομονωμένη.
Παρά τα προβλήματα υγείας της, η Νάιτινγκεϊλ παρέμεινε δραστήρια. Το 1859, κυκλοφόρησε το βιβλίο της Σημειώσεις για τη Νοσηλευτική. Το 1860, το νοσοκομείο του St. Thomas, στο Λονδίνο, άνοιξε μία σχολή για νοσοκόμες στην οποία έδωσε το όνομά της. Λίγο περισσότερο από μια δεκαετία αργότερα, η Νάιτινγκεϊλ άρχισε να δίνει ετήσιες ομιλίες στις εκπαιδευόμενες.
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, αξιοποίησε την εμπειρία της στη στατιστική. Συνεργάστηκε με ειδικούς για να δημιουργήσει διαγράμματα που απεικόνιζαν ιατρικά δεδομένα σε μη ειδικούς. Το πιο διάσημο από αυτά είναι το «διάγραμμα πολικής περιοχής» ή «διάγραμμα Nightingale Rose», μια στατιστική μέθοδος για την απεικόνιση των αιτιών θανάτου μεταξύ των στρατιωτών. Έπεισε τους σκεπτικιστές αξιωματούχους ότι περισσότεροι στρατιώτες πέθαιναν από ασθένειες οι οποίες μπορούσαν να προληφθούν παρά από τραύματα στο πεδίο της μάχης και ότι ένας στρατός υγιών στρατιωτών είναι πιο αποτελεσματικός.
Επίσης, πίεσε τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής στο βρετανικό κοινοβούλιο να βελτιώσουν τις μεθόδους συλλογής δεδομένων για τη δημόσια υγεία. Για τη συμβολή της στον τομέα αυτό, η Βασιλική Στατιστική Εταιρεία την εξέλεξε ως το πρώτο γυναικείο μέλος της.
Θάνατος και κληρονομιά
Η Νάιτινγκεϊλ πέθανε από καρδιακή ανεπάρκεια το 1910, σε ηλικία 90 ετών. Η τελευταία της επιθυμία ήταν να ταφεί στον οικογενειακό τάφο κοντά στο σπίτι της. Αρνήθηκε την πρόταση να ταφεί στο Αββαείο του Ουέστμινστερ. Σήμερα, το Παρεκκλήσι στη Μνήμη των Νοσοκόμων του Αββαείου είναι αφιερωμένο στη Νάιτινγκεϊλ.
Κάθε χρόνο, ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός απονέμει το Μετάλλιο Φλόρενς Νάιτινγκεϊλ σε νοσοκόμες που επιδεικνύουν «εξαιρετικό θάρρος και αφοσίωση» προς τα θύματα πολέμων ή καταστροφών, καθώς και σε πρωτοπόρους στον τομέα της δημόσιας υγείας και της εκπαίδευσης.
Κατά τη διάρκεια της ζωής της, το όνομά της χρησιμοποιήθηκε σε πολλά εμπορικά προϊόντα. Η εικόνα της εμφανίστηκε σε καρτ-ποστάλ, λιθογραφίες και αφίσες, άνθρωποι ονόμασαν τα μωρά τους προς τιμήν της. Εμφανίστηκαν ακόμη και κούκλες Φλόρενς Νάιτινγκεϊλ, μια τάση που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Η εταιρεία Mattel παρουσίασε πρόσφατα μια κούκλα Μπάρμπι προς τιμήν της.
Εντούτοις, το μόνο για το οποίο επέτρεψε επίσημα να χρησιμοποιηθεί το όνομά της ήταν το «Ταμείο Νάιτινγκεϊλ», το οποίο ιδρύθηκε για τη δημιουργία της Σχολής Νοσηλευτικής Νάιτινγκεϊλ στο St. Thomas. Και το μικρό φανάρι που κουβαλούσε άναψε το μέλλον της δημόσιας υγείας.
