Η νευροεπιστήμη δείχνει ότι το πώς διαβάζουμε — και όχι μόνο το τι διαβάζουμε — μπορεί να επηρεάσει θεμελιωδώς τις γνωστικές ικανότητες μας.
Ο εγκέφαλός μας όταν χρησιμοποιούμε οθόνες δεν λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο όπως όταν διαβάζουμε βιβλία. Η νευροεπιστήμη δείχνει τώρα ότι η αντικατάσταση των σελίδων με τα εικονοστοιχεία δεν είναι απλώς μια αλλαγή μορφής, αλλά επηρεάζει το πώς ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται και αποθηκεύει πληροφορίες, με σημαντικές επιπτώσεις για τους αναγνώστες όλων των ηλικιών.
Τα παιδιά που έχουν έστω και ένα βιβλίο στο σπίτι είναι σχεδόν δύο φορές πιο πιθανό να επιτύχουν τους στόχους αναγνωσιμότητας και αριθμητικής από εκείνα που δεν έχουν, ανεξαρτήτως εισοδήματος, εκπαίδευσης ή γεωγραφίας. Πέρα από την ανάπτυξη βασικής αναγνωσιμότητας, τα φυσικά βιβλία ενισχύουν σημαντικές γονικές-παιδικές αλληλεπιδράσεις που ευθύνονται για την ανάπτυξη κοινωνικο-συναισθηματικών και γνωστικών δεξιοτήτων.
Αυτά τα πρώιμα πλεονεκτήματα συσσωρεύονται με την πάροδο του χρόνου. Τα παιδιά που μεγαλώνουν με πρόσβαση σε βιβλία ολοκληρώνουν κατά μέσο όρο τρία επιπλέον χρόνια εκπαίδευσης σε σχέση με εκείνα που δεν έχουν — ενδεχομένως, η διαφορά μεταξύ ενός πτυχίου πανεπιστημίου και ενός απολυτηρίου λυκείου.
Η ανάγνωση είναι ανάγνωση. Ή μήπως όχι;
Αν τα βιβλία ενισχύουν τον εγκέφαλο, προκύπτει το εξής ερώτημα στον ολοένα και πιο ψηφιακό κόσμο μας: παίζει ρόλο το πώς διαβάζουμε όσο και το τι διαβάζουμε;
Τα αποτελέσματα μιας μελέτης που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση Social Psychology of Education δείχνουν ότι ενώ ο αριθμός των έντυπων βιβλίων σε ένα σπίτι ενισχύει κατά πολύ τις ακαδημαϊκές επιδόσεις, ο αριθμός των ηλεκτρονικών βιβλίων δεν συσχετίζεται με παρόμοιο τρόπο.
Αυτά τα αποτελέσματα υποδεικνύουν το φαινόμενο που οι ερευνητές έχουν ονομάσει «ανεπάρκεια των οθονών».
Αυτό το φαινόμενο αποδείχθηκε με σαφήνεια σε μια μεταανάλυση του 2024 που περιελάμβανε 49 μελέτες με χιλιάδες αναγνώστες από το δημοτικό μέχρι το πανεπιστήμιο. Τα ευρήματα έδειξαν ότι τα άτομα που διάβαζαν σε οθόνες είχαν γενικά χειρότερη απόδοση στα τεστ κατανόησης σε σχέση με τους ομολόγους τους που διάβαζαν το ίδιο κείμενο σε έντυπη μορφή.
Αυτά τα αποτελέσματα υπογραμμίζουν ότι τα οφέλη της ανάγνωσης εξαρτώνται, τουλάχιστον εν μέρει, από το μέσον ανάγνωσης.
Η υπνωτική επίδραση των οθονών
Η Τζίπι Χόροβιτς-Κράους, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας του Τεχνολογικού Ινστιτούτου του Ισραήλ και στο Ινστιτούτο Κένεντι Κρίγκερ του Πανεπιστημίου Johns Hopkins, προσπάθησε να ανακαλύψει τους νευρωνικούς λόγους πίσω από το «φαινόμενο ανεπάρκειας της οθόνης».
Σε μία από τις μελέτες της, η Χόροβιτς-Κράους ζήτησε από 19 παιδιά ηλικίας 8 έως 12 ετών να υποβληθούν σε σάρωση MRI για να εκτιμήσουν τη συνδεσιμότητα των περιοχών του εγκεφάλου που εμπλέκονται στην επεξεργασία γλώσσας και τη γνωστική λειτουργία.
Η έρευνά της έδειξε ότι τα παιδιά που περνούσαν περισσότερο χρόνο διαβάζοντας βιβλία είχαν περισσότερες συνδέσεις μεταξύ των περιοχών του εγκεφάλου που σχετίζονται με την επεξεργασία γλώσσας και τον έλεγχο της γνωστικής λειτουργίας. Αντίθετα, τα παιδιά που περνούσαν περισσότερο χρόνο σε οθόνες παρουσίασαν λιγότερες συνδέσεις μεταξύ αυτών των περιοχών.
Αυτές οι αλλαγές στο φλοιό του εγκεφάλου λόγω της έκθεσης σε οθόνες αρχίζουν νωρίς και μπορεί να οδηγήσουν σε ανεπαρκή ανάπτυξη περιοχών του εγκεφάλου που υποστηρίζουν διαδικασίες υψηλού επιπέδου, όπως η προσοχή, η μνήμη και οι κοινωνικές δεξιότητες.
Όπως είπε η Χόροβιτς-Κράους: «Ως αναπτυξιακοί γνωστικοί νευροεπιστήμονες, φοβόμαστε ότι ορισμένες ικανότητες — όπως η προσοχή, η ταχύτητα επεξεργασίας και ο ανασταλτικός έλεγχος — δεν θα αναπτυχθούν όπως θα έπρεπε».
Η επίδραση της οθόνης στην ανάπτυξη της προσοχής είναι εμφανής από πολύ νωρίς.
Η έκθεση στις οθόνες επηρεάζει τη συμπεριφορά
Οι ερευνητές έχουν μερικές θεωρίες για το γιατί παρατηρούνται αυτά τα αποτελέσματα. Η Τάμι Κατζίρ, ερευνήτρια και καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Χάιφα, δήλωσε ότι η ανάγνωση από οθόνες αυξάνει το «γνωστικό φορτίο» — το επίπεδο πίεσης που ασκούμε στον εγκέφαλό μας όταν ολοκληρώνουμε μια εργασία.
«Σε αντίθεση με την παραδοσιακή ανάγνωση, οι ψηφιακοί αναγνώστες πρέπει ταυτόχρονα να κατανοούν το περιεχόμενο ενώ περιηγούνται στο κείμενο, λαμβάνοντας συνεχώς αποφάσεις για την κύλιση και διατηρώντας τη θέση τους στο υλικό», εξήγησε η Κατζίρ στην Epoch Times. Αυτό το φαινόμενο της «διαιρεμένης προσοχής» σημαίνει ότι η εργαζόμενη μνήμη μας προσπαθεί να διαχειριστεί πολλαπλές εργασίες ταυτόχρονα, μειώνοντας πιθανώς την ικανότητά μας για βαθιά κατανόηση.
Είναι ενδιαφέρον ότι αυτές οι διαφορές στην προσοχή συνδέονται με τις διαφορές στις στρατηγικές ανάγνωσης μεταξύ ψηφιακών και έντυπων κειμένων.
Φανταστείτε ότι διαβάζετε το αγαπημένο σας μυθιστόρημα. Μήπως γυρνάτε συχνά λίγες σελίδες πίσω για να ξαναδείτε μια σημαντική λεπτομέρεια; Αυτή η φυσική τάση να ξαναδιαβάζουμε ίσως εξηγεί γιατί η ανάγνωση σε χαρτί έχει ακόμα πλεονεκτήματα σε σχέση με την ψηφιακή ανάγνωση, όπως έδειξε μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Reading and Writing.
Οι ερευνητές εξόπλισαν 50 φοιτητές πανεπιστημίου με συσκευές που παρακολουθούσαν ακριβώς τις κινήσεις των ματιών τους καθώς διάβαζαν ένα επιστημονικό άρθρο έξι σελίδων. Οι μισοί το διάβασαν «παραδοσιακά» — σε χαρτί. Οι άλλοι μισοί το διάβασαν σε τάμπλετ. Παρόλο που και οι δύο ομάδες αφιέρωσαν τον ίδιο χρόνο στο υλικό, οι κινήσεις των ματιών τους έδειξαν μια εντελώς διαφορετική ιστορία.
Η παρακολούθηση των ματιών έδειξε ότι οι αναγνώστες της έντυπης έκδοσης προσέγγιζαν το κείμενο προσεκτικά — πρώτα το ΄σκάναραν΄ για να κατανοήσουν τη γενική εικόνα και μετά επέστρεφαν για να εξετάσουν μεμονωμένες περιοχές ενδιαφέροντος. Οι ψηφιακοί αναγνώστες, αντίθετα, προχωρούσαν στο περιεχόμενο σαν ταξιδιώτες σε μονόδρομο, σπάνια γυρίζοντας πίσω, ακόμα και στα πιο απαιτητικά σημεία.
Παρόλο που αφιέρωσαν τον ίδιο χρόνο στο υλικό, οι αναγνώστες του εντύπου είχαν κατά 24% καλύτερη κατανόηση του περιεχομένου. Αυτή η διαφορά θα μπορούσε να είναι το ισοδύναμο μεταξύ ενός A- και ενός C+ σε ένα διαγώνισμα.
Μία από τις αιτίες για αυτές τις διαφορές στον τρόπο ανάγνωσης προέρχεται από τις ιδιότητες του έντυπου μέσου. Η Κατζίρ ανέφερε ότι η ανάγνωση ενός φυσικού βιβλίου οδηγεί σε αυτό που αποκαλεί «ενσωματωμένη ανάγνωση».
«Η απτή εμπειρία τού να κρατάς ένα βιβλίο, να νιώθεις το βάρος του και να γυρνάς σελίδες υποστηρίζει τη χωρική μνήμη και βοηθά τους αναγνώστες να δημιουργήσουν έναν νοητικό χάρτη του κειμένου, διευκολύνοντας την κατανόηση και την ανάκληση», εξήγησε.
Οι οθόνες, από την άλλη πλευρά, τείνουν να ενθαρρύνουν αυτό που οι ερευνητές αποκαλούν «επιφανειακή ανάγνωση». Αντί για συνεχή και εστιασμένη ανάγνωση, τείνουμε να πηδάμε μεταξύ τμημάτων πιο συχνά και να ασχολούμαστε με μια επιφανειακή σάρωση αντί για βαθιά ανάλυση. Αυτό οδηγεί σε ασθενέστερη μνήμη, ιδιαίτερα για διαδοχικές λεπτομέρειες, καθώς οι αναγνώστες συχνά καταφεύγουν στον εντοπισμό λέξεων-κλειδιών αντί να επεξεργάζονται το κείμενο πλήρως.
Η Νταϊάν Μιζράχι, ερευνήτρια βιβλιοθηκάριος στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, στο Λος Άντζελες, παρατηρεί συχνά τα αποτελέσματα της «ενσωματωμένης ανάγνωσης» στους φοιτητές και στους ηθοποιούς του Χόλιγουντ.
«Οι ηθοποιοί συχνά αναφέρουν ότι μαθαίνουν τους ρόλους τους μέσα από την κίνηση και την κινητικότητα. Ένας σημαντικός λόγος για την προτίμηση του εντύπου είναι η απτή και πραγματική φύση του κειμένου», δήλωσε η Μιζράχι στην Epoch Times.
«Για αυτούς, είναι αληθινά μια απορρόφηση του κειμένου στο σώμα και την ψυχή τους.»
Προς ένα oλοκληρωμένο μέλλον
Ακόμα και με αυτά τα ευρήματα, οι ερευνητές δεν έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι οθόνες είναι εξ ολοκλήρου επιβλαβείς — απαιτείται περισσότερη έρευνα για να προσδιοριστούν πλήρως οι επιπτώσεις τους.
Ο εικονογράφος Άρθουρ Ράντεμπαουγκ είχε φανταστεί ένα μέλλον όπου η τεχνολογία θα μεταμόρφωνε την εκπαίδευση: οι δάσκαλοι θα ήταν αυτοματοποιημένοι, οι μαθητές θα μάθαιναν πατώντας κουμπιά και οι οθόνες θα καταλάμβαναν τις αίθουσες διδασκαλίας. Αυτές οι προβλέψεις μπορεί να φαίνονταν αισιόδοξες όταν τις έκανε τη δεκαετία του 1950, αλλά η σημερινή πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη.
Το μέλλον που είχε φανταστεί ο Ράντεμπαουγκ έχει φτάσει, αλλά όχι όπως το είχε οραματιστεί. Η υποσχόμενη πορεία προς τα εμπρός δεν είναι ούτε εξ ολοκλήρου ψηφιακή ούτε εξ ολοκλήρου έντυπη, αλλά στοχευμένα σχεδιασμένες εμπειρίες ανάγνωσης που αξιοποιούν τα πλεονεκτήματα κάθε μέσου. Όπως λέει η Χόροβιτς-Κράους: «Δεν μπορούμε να γυρίσουμε πίσω — η τεχνολογία είναι εδώ. Αλλά δεν μπορούμε και να εγκαταλείψουμε τα βιβλία».
