Τι σημαίνει επιστροφή; Τι σημαίνει να γυρίζεις σπίτι; Το σπίτι μας βρίσκεται εκεί όπου ανήκουμε, οι άνθρωποι και οι τόποι που είναι δικοί μας ενώ κι εμείς είμαστε δικοί τους. Ωστόσο, αυτό το ανήκειν φτάνει στην πληρότητά του μόνο μέσω της ενεργής επιλογής μας και της συμμόρφωσής μας με τους περιορισμούς που μας θέτει η αφοσίωσή μας σε έναν λαό και έναν τόπο. Μια τέτοια αφοσίωση απαιτεί συνεχή επιλογή, επαναβεβαίωση και επιστροφή.
Η “Οδύσσεια” του Ομήρου διερευνά σε μεγάλο βάθος αυτές τις έννοιες της επιστροφής και του ανήκειν. Ο “νόστος” – η “επιστροφή”- ξεχωρίζει ως η σημαίνουσα λέξη και έννοια στο ποίημα, όπως λέει η Εύα Μπραν στο βιβλίο της “Ομηρικές Στιγμές”. Υπάρχουν, ωστόσο, διαφορετικά είδη επιστροφής. Γράφει: “Φαίνεται ότι το “γυρίζω σπίτι”, η επιστροφή, δεν είναι τόσο απλό όσο το να επιβιώσεις από τη θάλασσα και να ξαναπάρεις ένα παλάτι- μπορεί να γυρίσεις σπίτι αλλά να μην είσαι εκεί, μπορεί να επιστρέψεις αλλά να μην είσαι εσύ”. Στην “Οδύσσεια”, ο Όμηρος μας τραγουδά για ένα βαθύτερο είδος νόστου – τον αέναο νόστο της αληθινής πίστης και αφοσίωσης.
Πίστη στον άνθρωπο
Αν και το θέμα της πίστης διατρέχει όλο το ποίημα, βρίσκει τη βαθύτερη και σημαντικότερη έκφρασή του στο γάμο του Οδυσσέα και της Πηνελόπης.
Στη δυτική λογοτεχνία, η Πηνελόπη αποτελεί υπόδειγμα πίστης. Περιμένει 20 χρόνια να επιστρέψει ο σύζυγός της, αποκρούοντας τους μνηστήρες που προσπαθούν να σφετεριστούν το στέμμα και το κρεβάτι του βασιλιά, γαντζωμένη στην ελπίδα και τους γαμήλιους όρκους της, όταν πολλές κατώτερες γυναίκες θα εγκατέλειπαν τον Οδυσσέα και θα υπέκυπταν στην τεράστια πίεση να ξαναπαντρευτούν.
Η ακλόνητη καρδιά της δεν παύει ποτέ να νοσταλγεί τον σύζυγό της. Ο χρόνος δεν φαίνεται να επουλώνει την πληγή της απώλειάς της, αλλά ούτε και να πνίγει εντελώς την ελπίδα. “Όλη μέρα επιδίδομαι σε αναστεναγμούς και δάκρυα”, θρηνεί, σαν να είχε φύγει ο Οδυσσέας μόλις την προηγούμενη μέρα.
Αλλά και ο Οδυσσέας θρηνεί για τη σύζυγό του. Και παρόλο που η πίστη του δεν φτάνει την πίστη της Πηνελόπης, είναι ωστόσο αξιοσημείωτη. Στην πρώτη μας συνάντηση στο έπος με τον “πολυτλα” Οδυσσέα -για να χρησιμοποιήσουμε το σημαντικότερο ομηρικό επίθετο- αυτός μαραζώνει από νοσταλγία για την Πηνελόπη και την πατρίδα του, ενώ είναι παγιδευμένος στο νησί της νύμφη Καλυψούς, η οποία τον θέλει για σύζυγο. Ο Όμηρος λέει ότι η καρδιά του είναι “προσηλωμένη στη γυναίκα του και στην επιστροφή του”. Σε μια οδυνηρή εικόνα, ο Όμηρος απεικονίζει τον Οδυσσέα στο νησί ως εξής:
“ἀλλ᾿ ὅ γ᾿ ἐπ᾿ ἀκτῆς κλαῖε καθήμενος, ἔνθα πάρος περ,
δάκρυσι καὶ στοναχῇσι καὶ ἄλγεσι θυμὸν ἐρέχθων.
πόντον ἐπ᾿ ἀτρύγετον δερκέσκετο δάκρυα λείβων.”
“…εκείνος στο γιαλό καθούμενος, ως πάντα που, θρηνούσε,
με πίκρες, στεναγμούς και κλάματα σπαράζοντας τα στήθη,
την άκαρπη θωρώντας θάλασσα με βουρκωμένα μάτια.” [1]
Αν και ο Οδυσσέας δεν παραμένει πιστός στην Πηνελόπη με το σώμα του, ωστόσο, αποδεικνύει την απόλυτη αφοσίωσή του σε αυτήν όταν παίρνει την καίρια απόφαση να εγκαταλείψει όχι μόνο την Καλυψώ, μια δευτερεύουσα θεά, αλλά και την ίδια την αθανασία που εκείνη του υπόσχεται αν παραμείνει κοντά της, για χάρη της Πηνελόπης.
Αλλά ακόμη και όταν ο Δίας την έχει διατάξει να αφήσει τον Οδυσσέα να φύγει, η Καλυψώ δεν μπορεί να μην κάνει μια τελευταία προσπάθεια να τον πείσει να μείνει κοντά της:
“σὺ δὲ χαῖρε καὶ ἔμπης.
εἴ γε μὲν εἰδείης σῇσι φρεσὶν ὅσσα τοι αἶσα
κήδε᾿ ἀναπλῆσαι, πρὶν πατρίδα γαῖαν ἱκέσθαι,
ἐνθάδε κ᾿ αὖθι μένων σὺν ἐμοὶ τόδε δῶμα φυλάσσοις
ἀθάνατός τ᾿ εἴης, ἱμειρόμενός περ ἰδέσθαι
σὴν ἄλοχον, τῆς τ᾿ αἰὲν ἐέλδεαι ἤματα πάντα.
οὐ μέν θην κείνης γε χερείων εὔχομαι εἶναι,
οὐ δέμας οὐδὲ φυήν, ἐπεὶ οὔ πως οὐδὲ ἔοικεν
θνητὰς ἀθανάτῃσι δέμας καὶ εἶδος ἐρίζειν.»
“Ας είναι, γεια χαρά σου!
Μονάχα αν κάτεχες στα φρένα σου τα βάσανα που η μοίρα
να σύρεις γράφει, πριν τα χώματα τα πατρικά πατήσεις,
εδώ θ᾿ απόμενες, κοιτάζοντας το σπήλιο αυτό μαζί μου,
και θα ‘σουν από πάνω αθάνατος, κι ας έχεις τόσο πόθο
να ιδείς το ταίρι σου, που ατέλειωτα σε τυραννά ο καημός του.
Θαρρώ από κείνη εγώ χειρότερη στην ελικιά δεν είμαι
κι ουδέ στο ανάριμμα᾿ κι αταίριαστο να παραβγαίνουν θα ‘ταν
έτσι κι αλλιώς θνητές με αθάνατες στην ελικιά, στην όψη.» [2]
Ο Οδυσσέας απαντά θαυμάσια σε αυτά τα λόγια της νύμφης:
«πότνα θεά, μή μοι τόδε χώεο: οἶδα καὶ αὐτὸς
πάντα μάλ᾿, οὕνεκα σεῖο περίφρων Πηνελόπεια
εἶδος ἀκιδνοτέρη μέγεθός τ᾿ εἰσάντα ἰδέσθαι:
ἡ μὲν γὰρ βροτός ἐστι, σὺ δ᾿ ἀθάνατος καὶ ἀγήρως.
ἀλλὰ καὶ ὣς ἐθέλω καὶ ἐέλδομαι ἤματα πάντα
οἴκαδέ τ᾿ ἐλθέμεναι καὶ νόστιμον ἦμαρ ἰδέσθαι.»
«Θεά σεβάσμια, μη μου οργίζεσαι᾿ κι εγώ καλά το ξέρω᾿
αλήθεια, η Πηνελόπη η φρόνιμη δε δύνεται ποτέ της
στην ομορφιά και στο παράστημα να παραβγεί μαζί σου᾿
τι είναι θνητή, μα εσύ κι αθάνατη κι αγέραστη λογιέσαι.
Μα κι έτσι θέλω κι ακατάπαυτα με δέρνει ο πόθος, πίσω
να στρέψω, την ημέρα κάποτε να ιδώ του γυρισμού μου.» [3]
Αυτό που κάνει την απάντησή του τόσο υπέροχη είναι ότι ο Οδυσσέας δεν αρνείται την άποψη της θεάς, ότι είναι ωραιότερη και ανώτερη από την Πηνελόπη. Και είναι αθάνατη, σε αντίθεση με τη σύζυγο του Οδυσσέα, η οποία είναι προορισμένη να γεράσει και να πεθάνει. Ο Οδυσσέας τα αναγνωρίζει όλα αυτά, αλλά επιλέγει την Πηνελόπη ούτως ή άλλως.
Ακόμα και με όλα τα ελαττώματά της, κανείς δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη μοναδική ψυχή που επέλεξε ο Οδυσσέας για σύντροφο της ζωής του πριν από τόσα χρόνια. Και εδώ έχουμε μια βαθιά αλήθεια για τον γάμο και την πίστη. Όπως το θέτει ο Γουέντελ Μπέρι στο δοκίμιό του “Το σώμα και η γη” (“The Body and the Earth”) από το βιβλίο του “The Unsettling of America”: “Πρόκειται, στην πραγματικότητα, για ένα γαμήλιο τελετουργικό που μοιάζει πολύ με το δικό μας, κατά το οποίο ο Οδυσσέας απαρνιέται τους άλλους, αρχίζοντας από την αθάνατη θηλυκότητα της θεάς, και ανανεώνει την υπόσχεσή του στους γήινους όρους του γάμου του”.
Πράγματι, κάτι πρέπει να θυσιάσουμε όταν παντρευόμαστε. Πριν από το γάμο, όλοι μας έχουμε ένα πρότυπο, ένα ιδεώδες του ατόμου που ελπίζουμε να παντρευτούμε. Κατά κάποιον τρόπο, οι άνδρες αγαπούν τη γυναικεία φύση και οι γυναίκες αγαπούν την ανδρική φύση αφηρημένα, ως ιδανικά. Αλλά όταν ερωτευόμαστε και παντρευόμαστε, αυτό το αφηρημένο ιδανικό πρέπει να γίνει συγκεκριμένο και χειροπιαστό. Δεν αγαπάμε πλέον τη γυναικεία ή την ανδρική φύση ή κάποιο αθάνατο, τέλειο δείγμα αυτών, αλλά ένα συγκεκριμένο, υπέροχο, ατελές ον και μόνον αυτό.
Ο Όμηρος μας δείχνει ότι αληθινή πίστη σημαίνει να εγκαταλείπεις όλους τους άλλους πιθανούς συντρόφους -ακόμα και το “ιδανικό” που υπάρχει αφηρημένα, κάπου “εκεί έξω”, αυτήν τη θεά ή τον θεό που οι άνθρωποι περιμένουν μερικές φορές κοροϊδεύοντας τον εαυτό τους- υπέρ ενός πραγματικού, θνητού όντος. Το ιδανικό πρέπει να θυσιαστεί για τον πραγματικό άνθρωπο, τον άνθρωπο που έχει κανείς πραγματικά.
Και αυτό το πρόσωπο, αν και δεν είναι θεός ή θεά, είναι κατά έναν μυστηριώδη τρόπο πολύ ανώτερο από την εξιδανικευμένη εκδοχή του συντρόφου μας. Η ιστορία του Οδυσσέα τα δραματοποιεί όλα αυτά.
Ο γάμος, ένας ριζωμένος θεσμός
Η τελική δοκιμασία στην οποία υποβάλλει η Πηνελόπη τον Οδυσσέα με το γαμήλιο κρεβάτι τους αφορά το αν έχει επιστρέψει μόνο στο σώμα ή και στην καρδιά. Είναι ο ίδιος άνθρωπος; Είναι πιστός σε εκείνη και στο σπίτι τους; Γνωρίζοντας το αμετακίνητο του κρεβατιού τους (το οποίο είναι κυριολεκτικά ριζωμένο στη γη), ο Οδυσσέας δείχνει να παραμένει αναλλοίωτος. “Η δοκιμασία που έχει περάσει τώρα είναι αυτή της ταυτότητας με την κυριολεκτική της έννοια, της αυτο-ομοιότητας”, γράφει η Μπραν. “Εξακολουθεί να είναι ο άνθρωπος που ήταν πριν πάει στην Τροία, ο σύζυγός της που επέστρεψε με ακλόνητη και φορτισμένη με μνήμες αγάπη του για τη γυναίκα του και με ακατάλυτη πίστη στον φυσικά ριζωμένο θεσμό του γάμου”.
Η πίστη απαιτεί μια συνεχή επιστροφή, μια συνεχή επιλογή, παρ’ όλες τις δυσκολίες της ξηράς και της θάλασσας. Και αν κάποιος είναι πιστός, η χαρά θα επιστρέψει επίσης. Ο Μπέρι σχολιάζει: “Αυτό που προσφέρει ο γάμος -και αυτό που η πίστη έχει σκοπό να προστατεύσει- είναι η δυνατότητα στιγμών όπου αυτό που έχουμε επιλέξει και αυτό που επιθυμούμε ταυτίζονται”.
Αυτές οι στιγμές δεν μπορούν να είναι συνεχείς, μας υπενθυμίζει. Ο Οδυσσέας και η Πηνελόπη χωρίζονται για μεγάλο χρονικό διάστημα -συμβολικά, η αγάπη τους είναι στεγνή, επώδυνη, μη ανταποδοτική. Αλλά η πίστη τους ανταμείβεται όταν βιώνουν, κατά κάποιον τρόπο, μια δεύτερη γαμήλια νύχτα μετά την περίφημη επανένωσή τους στο τέλος του ποιήματος. Στη μέση ηλικία τους, η αγάπη τους γίνεται φρέσκια, καινούργια και πάλι. Η χαρά αναβλύζει με μεγαλύτερη ένταση, ακόμη και από ό,τι όταν παντρεύτηκαν για πρώτη φορά. Μια τέτοια εμπειρία έρχεται μόνο μέσα από την πίστη και την αφοσίωση.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Ομήρου Οδύσσεια, Ραψωδία Ε΄, στίχοι 82-84. Από την ιστοσελίδα uoa.gr
2. Ομήρου Οδύσσεια, Ραψωδία Ε΄, στίχοι 205-213. Από την ιστοσελίδα uoa.gr
3. Ομήρου Οδύσσεια, Ραψωδία Ε΄, στίχοι 215-220. Από την ιστοσελίδα uoa.gr
Επιμέλεια: Αλία Ζάε
