Το τσάι είναι το δεύτερο πιο διαδεδομένο ρόφημα στον κόσμο μετά το νερό και γύρω του έχουν αναπτυχθεί μοναδικά έθιμα και παραδόσεις. Από την καλλιέργεια και επεξεργασία των φύλλων μέχρι τις τελετές και τους συμβολισμούς, κάθε πολιτισμός έχει προσδώσει το δικό του νόημα σε ένα φλιτζάνι τσαγιού. Στη σειρά αυτή παρουσιάζουμε πτυχές της ιστορίας και των εθίμων του τσαγιού φωτίζοντας την πολιτισμική του διάσταση.
Η ιαπωνική τελετή του τσαγιού, γνωστή ως τσα νο γιου ή σάντο [cha no yu/sado], δηλαδή «ο Δρόμος του τσαγιού», δεν είναι απλώς ένας τρόπος παρασκευής και απόλαυσης ενός ροφήματος. Είναι μια φιλοσοφία ζωής, μια πνευματική πρακτική και μια αισθητική εμπειρία που συμπυκνώνει τον πυρήνα της ιαπωνικής κουλτούρας: την αρμονία, τον σεβασμό, την καθαρότητα και την ηρεμία.
Η ιστορία της τελετής του τσαγιού ξεκινά τον 9ο αιώνα, όταν το πράσινο τσάι εισήχθη από την Κίνα στην Ιαπωνία από βουδιστές μοναχούς.
Οι μοναχοί χρησιμοποιούσαν το μάτσα – πράσινο τσάι σε σκόνη – ως βοήθημα για τον διαλογισμό, καθώς διατηρούσε τη συγκέντρωση και τη διαύγεια του νου.
Στους αιώνες που ακολούθησαν, η προετοιμασία και η απόλαυση του τσαγιού εξελίχθηκαν σε τελετουργία. Τον 16ο αιώνα, ο Σεν νο Ρίκιου [Sen no Rikyu], ο πιο σημαντικός δάσκαλος του τσαγιού, καθόρισε την αισθητική και τη φιλοσοφία που καθοδηγούν το τσα νο γιου μέχρι σήμερα. Το πνεύμα του συνοψίζουν τέσσερις αρχές:
Wa (Αρμονία) – Εναρμόνιση με τους άλλους και με τη φύση
Kei (Σεβασμός) – Τιμή προς τους ανθρώπους και τα αντικείμενα
Sei (Καθαρότητα) – Εσωτερική και εξωτερική αγνότητα
Jaku (Ηρεμία) – Η γαλήνη που προκύπτει όταν εφαρμόζονται οι τρεις πρώτες αρχές
Σε μια παραδοσιακή τελετή, ο οικοδεσπότης υποδέχεται τους καλεσμένους σε ένα μικρό δωμάτιο στρωμένο με τατάμι. Ο χώρος είναι λιτός. Ένα κακεμόνο (kakemono, κάθετο έργο τέχνης, συνήθως καλλιγραφία ή ζωγραφική με μελάνι σε μετάξι ή χαρτί, το οποίο είναι στηριγμένο σε λεπτές ξύλινες ράβδους και κρεμιέται σε ειδική θέση στο δωμάτιο του τσαγιού), ένα ανθοδοχείο με εποχιακά άνθη και λίγα απαραίτητα σκεύη του τσαγιού.
Το κακεμόνο κατέχει πολύ σημαντικό ρόλο στην τελετή του τσαγιού. Δεν είναι διακοσμητικό αντικείμενο, αλλά η ψυχή της τελετής του τσαγιού και καθορίζει το πνεύμα της συνάντησης. Είναι ένας πνευματικός οδηγός που υπενθυμίζει τι σημαίνει να είσαι παρών, ταπεινός και σε αρμονία. Πριν ακόμη προσφερθεί το τσάι, οι καλεσμένοι το παρατηρούν σιωπηλά. Είναι το πρώτο στοιχείο που αποκαλύπτει το θέμα, την εποχή και τη διάθεση της τελετής.
Για παράδειγμα, την άνοιξη, μπορεί να φέρει μια φράση που μιλά για την αναγέννηση ή τη ροή του νερού. Το φθινόπωρο, μπορεί να απεικονίζει φεγγάρι ή φθινοπωρινά φύλλα. Σε μια πιο πνευματική τελετή, συχνά περιλαμβάνει ζεν αποφθέγματα γραμμένα με καλλιγραφία.
Στην παράδοση του Ζεν, η καλλιγραφία δεν είναι απλώς γραφή, αλλά έκφραση του νου τη στιγμή της δημιουργίας. Ο δάσκαλος που γράφει το ρητό το κάνει με πλήρη επίγνωση και συγκέντρωση, κάθε πινελιά είναι αποτύπωση της κατάστασης του πνεύματός του. Έτσι, το κακεμόνο λειτουργεί σαν πνευματικός καθρέφτης και καλεί τον θεατή να στραφεί προς τα μέσα και να στοχαστεί.
Κάθε κίνηση, από το καθάρισμα των εργαλείων μέχρι την ανάδευση του μάτσα, είναι προσεκτικά καθορισμένη, σαν χορογραφία. Κι όμως αυτή η αυστηρή δομή δεν περιορίζει. Αντίθετα, απελευθερώνει τον νου από τη φλυαρία και κατευθύνει την προσοχή στη στιγμή. Ο ήχος του νερού που βράζει, ο αχνός που ανεβαίνει από το κάμα (kama, σιδερένιο δοχείο ή χάλκινος βραστήρας με καπάκι, ειδικά σχεδιασμένος για την τελετή), το απαλό άρωμα του τσαγιού, όλα προσκαλούν τον νου να ηρεμήσει και να παρατηρήσει. Η τελετή γίνεται ένας ζωντανός διαλογισμός, όπου κάθε αίσθηση λειτουργεί ως πύλη για την επίγνωση.
Η φιλοσοφία του Ζεν και του ταοϊσμού μέσα στο τσάι
Η σχέση του Ζεν με το τσάι είναι σχεδόν συμβολική και μπορεί να συνοψιστεί στην έκφραση τσα-ζεν ιτσίμι (cha-zen ichimi): «Το τσάι και το Ζεν έχουν την ίδια γεύση».
Η τελετή του τσαγιού επηρεάστηκε έντονα από το Ζεν. Το Ζεν διδάσκει ότι η φώτιση δεν βρίσκεται σε κάποιο μακρινό, αφηρημένο στόχο, αλλά στην πλήρη επίγνωση του παρόντος. Κατά τον ίδιο τρόπο, στο τσα νο γιου κάθε πράξη, όσο απλή κι αν φαίνεται – το σκούπισμα ενός σκεύους, η περιστροφή του μπόλ, το σερβίρισμα – γίνεται με απόλυτη παρουσία και συνείδηση. Ο νους εστιάζει, το σώμα ηρεμεί και το «εγώ» υποχωρεί.
Έτσι, το τσάι γίνεται πρακτική Ζεν, μια μορφή ενεργού διαλογισμού και Δρόμος για τη σιωπή, τη διαύγεια και την ενότητα με ό,τι υπάρχει.
Το όνομα του Λάο Τσε, ιδρυτή του ταοϊσμού, σχετίζεται επίσης άμεσα με την ιστορία του τσαγιού. Λέγεται ότι ο Χαν Πα, μαθητής του Λάο Τσε παρουσίασε στον Κάου Γιν – έναν διάσημο δάσκαλο του Ζεν – το πολύτιμο ελιξίριο του χρυσού φύλλου.
Η τελετή του τσαγιού μέσα από την απλότητά της, θυμίζει την ταοϊστική αντίληψη της ζωής: ηρεμία, φυσικότητα, αποδοχή της στιγμής. Οι ιδέες του ταοϊσμού, που στηρίζονται στη ροή και την ενότητα όλων των πραγμάτων, πέρασαν στο Ζεν και επηρέασαν βαθιά την ιαπωνική τέχνη και αισθητική.
Η αισθητική του wabi-sabi
Η τελετή του τσαγιού είναι επίσης φορέας της αισθητικής ουάμπι-σάμπι, της ομορφιάς, της απλότητας, της φθοράς και της ατέλειας.
Ένα παλιό κεραμικό μπολ με ρωγμές, μια ρίζα λουλουδιού που γέρνει λίγο, μια σταγόνα νερού που μένει στο χείλος του αγγείου, όλα αυτά δεν θεωρούνται ελαττώματα αλλά εκφάνσεις της ζωής.
Μέσα από την αποδοχή της παροδικότητας, το τσα νο γιου μάς διδάσκει να βρίσκουμε ομορφιά όχι στο τέλειο, αλλά στο αληθινό.
Η τελετή είναι επίσης ένας ύμνος στη φύση και τον χρόνο. Κάθε εποχή έχει τη δική της διακόσμηση, σκεύη και γλυκίσματα. Η άνοιξη μοτίβα κερασιών, το καλοκαίρι δροσερά γυάλινα σκεύη, το φθινόπωρο σχέδια από φεγγάρι ή φύλλα σφενδάμου, ο χειμώνας λουλούδια καμέλιας.
Έτσι οι συμμετέχοντες βιώνουν την κυκλική ροή των εποχών όχι ως ημερολογιακή υποχρέωση, αλλά ως εσωτερική εμπειρία. Το τσάι γίνεται καθρέφτης του κόσμου που αλλάζει, και υπενθύμιση ότι κι εμείς είμαστε μέρος αυτού του κύκλου.
Το τσάι ως δρόμος ζωής
Πέρα από την εσωτερική σιωπή, το τσα νο γιου είναι και πράξη ενσυναίσθησης και φιλοξενίας. Ο οικοδεσπότης προετοιμάζει τον χώρο με προσοχή, προβλέποντας κάθε ανάγκη των καλεσμένων. Κάθε λεπτομέρεια – από το είδος του γλυκού μέχρι τη θερμοκρασία του νερού – εκφράζει σεβασμό και φροντίδα.
Αλλά και οι καλεσμένοι ανταποκρίνονται με ευγνωμοσύνη, αναγνωρίζοντας την προσφορά. Αυτός ο αμοιβαίος σεβασμός δημιουργεί μια ατμόσφαιρα όπου τα λόγια δεν χρειάζονται. Ο διάλογος είναι σιωπηλός, αλλά βαθιά ανθρώπινος.
Η τελετή του τσαγιού δεν τελειώνει όταν αδειάσει το μπολ. Είναι τρόπος ύπαρξης που συνεχίζεται έξω από το δωμάτιο του τσαγιού. Να περπατάς , να εργάζεσαι, να συνομιλείς, να ζεις με την ίδια επίγνωση, ηρεμία και σεβασμό που έμαθες μέσα από το τσα νο γιου.
Όπως λένε οι δάσκαλοι: «Η πρακτική του τσαγιού είναι η πρακτική της ζωής».
Σε έναν κόσμο γεμάτο θόρυβο και ταχύτητα, η ιαπωνική τελετή του τσαγιού προσφέρει έναν χώρο σιωπής, ένα καταφύγιο όπου μπορούμε να θυμηθούμε πώς είναι να είμαστε παρόντες. Να αναπνέουμε, να αισθανόμαστε, να ευχαριστούμε.
Και ίσως τότε να καταλάβουμε ότι η απλότητα δεν είναι φτώχεια, αλλά η πιο βαθιά μορφή πλούτου.
Η ιαπωνική τελετή του τσαγιού είναι ένας καθρέφτης της ανθρώπινης ψυχής και μια πρακτική γαλήνης που ενώνει το σώμα, τον νου και τη φύση.
Όπως λέει και η παλιά ιαπωνική ρήση: «ίτσιγκο ιτσίε» (Ichigo ichie), κάθε συνάντηση είναι μοναδική, και δεν θα επαναληφθεί ποτέ.
* * * * *
Στη σειρά «Η τέχνη της τελετής του τσαγιού» έχουν δημοσιευθεί μέχρι στιγμής τα:
Η τέχνη της τελετής του τσαγιού (α΄ μέρος)
Γιορτάζοντας με τσάι και mooncake το φθινόπωρο (β΄ μέρος)
Τα ιερά εργαλεία της κινέζικης τελετής του τσαγιού (γ΄ μέρος)
Όταν το σκεύος ορίζει το τσάι (δ΄ μέρος)
Η στιγμή του βρασμού (ε΄ μέρος)
Η ιαπωνική τελετή του τσαγιού και η φιλοσοφία του Ζεν (στ΄ μέρος)
