Κάλλος και αρμονία: Γιατί η αρχαιοελληνική αρχιτεκτονική ήταν δημοφιλής στην Αμερική κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα

Του Brent Hull
Μετάφραση: Αλία Ζάε

Κανένας αρχιτεκτονικός ρυθμός δεν αιχμαλώτισε τόσο απόλυτα τη φαντασία μιας αμερικανικής περιόδου όσο η Ελληνική Αναβίωση. Από το 1820 μέχρι το 1860 περίπου, ήταν κάτι παραπάνω από στυλ. Ήταν ένα ιδανικό που εκφράστηκε μέσω της αρχιτεκτονικής του νεαρού ακόμα αμερικανικού έθνους και ένα είδος ιδεολογικής ενίσχυσης για την εξασφάλιση της συνέχειας της δημοκρατίας στη χώρα.

Πριν από 200 μόλις χρόνια, η ιδέα της δημοκρατικής διακυβέρνησης, «από τον λαό και για τον λαό», ήταν ακόμα σε πειραματικό στάδιο. Η Αμερικανική Επανάσταση και η αυτονόμηση των Ηνωμένων Πολιτειών από την Αγγλία ήταν από μόνα τους αρκετά ρηξικέλευθα γεγονότα. Η δημοτικότητα της Ελληνικής Αναβίωσης συνδέθηκε με το πλάσιμο της ταυτότητας του αμερικανικού έθνους. Η σταθερότητα και η δύναμη που ενυπάρχουν στην αρχαιοελληνική αρχιτεκτονική ήταν στοιχεία τα οποία η υπό διαμόρφωση χώρα επιθυμούσε να ενσωματώσει.

Ο ρυθμός της Ελληνικής Αναβίωσης είναι εύκολα αναγνωρίσιμος από την πρόσθια όψη των κτιρίων που φέρουν κίονες, όπως και οι ναοί της αρχαίας Ελλάδας. Ο Παρθενώνας ιδιαίτερα, ο αφιερωμένος στη θεά Αθηνά, προστάτιδα της πόλης της Αθήνας, ναός αποτέλεσε σημαντική πηγή έμπνευσης για τους Αμερικανούς αρχιτέκτονες. Μέρος της Ακρόπολης των Αθηνών, που δεσπόζει πάνω από την πόλη, διέπεται από μαθηματική καθαρότητα και σχεδιαστική ακεραιότητα και είναι κυρίως αυτά τα στοιχεία που τον κάνουν να ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους ναούς της εποχής.

Αν και η Ελληνική Αναβίωση στην Αμερική διήρκεσε από το 1820 έως το 1860, η Ευρώπη είχε δείξει ενδιαφέρον για τον αρχαίο μεσογειακό πολιτισμό αρκετά νωρίτερα. Μέχρι το 1750 στην Αγγλία ο ρωμαϊκός κόσμος είχε ήδη μελετηθεί σε βάθος. Τα «Τέσσερα βιβλία για την αρχιτεκτονική» [«I quattro libri dell’ architectura», 1570], πόνημα του Ιταλού αρχιτέκτονα του 16ου αιώνα Αντρέα Παλλάντιο, βρίσκονταν στις βιβλιοθήκες των περισσότερων σημαντικών μηχανικών και αρχιτεκτόνων, οι οποίοι εμπνέονταν από τα κλασικά ιδεώδη και χαρακτηριστικά για τα σχέδια και τις κατασκευές τους.

Οι μελέτες του Παλλάντιο περιορίζονταν στην αρχαία Ρώμη. Ωστόσο, το 1750 ήταν γνωστό ότι η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική είχε δεχτεί βαθιά επιρροή από την ελληνική. Οι Ρωμαίοι είχαν υιοθετήσει και οικειοποιηθεί τις ιδέες που είχαν τελειοποιήσει οι Έλληνες. Η μελέτη όμως των πρωτοτύπων ήταν σχεδόν αδύνατη εκείνη την εποχή κατά την οποία ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός βρισκόταν στα σπλάχνα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1453-1821).

Οι Οθωμανοί παρεμπόδιζαν τις περιηγήσεις στην Ελλάδα και τα ταξίδια ήταν πραγματικά επικίνδυνα. Τον 18ο αιώνα, οι Ντιλετάντι, βρετανικός σύλλογος για τη μελέτη της ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας, οργάνωσε και χρηματοδότησε μια μυστική αποστολή στη χώρα μας. Ο αρχαιολόγος, αρχιτέκτονας και ζωγράφος Τζέιμς Στιούαρτ και ο αρχιτέκτονας Νίκολας Ρέβετ, μεταμφιεσμένοι σε Τούρκους, ταξίδεψαν στην Ελλάδα καταγράφοντας, σχεδιάζοντας και μελετώντας τα αρχαία μνημεία. Έκαναν ακριβείς μετρήσεις του Παρθενώνα και των άλλων ιερών χώρων της Ακρόπολης των Αθηνών, τις οποίες δημοσίευσαν στο βιβλίο τους «Τα αρχαία της Αθήνας» [«The antiquities of Athens», 1758]. Οι τρεις τόμοι του βιβλίου, που γράφτηκαν σε μια περίοδο σαράντα ετών, περιείχαν λεπτομερείς πληροφορίες και αναπαραστάσεις των αρχαίων μνημείων και έγιναν σημείο αναφοράς για τη μελέτη της αρχαιοελληνικής αρχιτεκτονικής.

«Τα αρχαία της Αθήνας» προκάλεσαν μεγάλο ενδιαφέρον και ώθησαν τους Βρετανούς αρχιτέκτονες να εισάγουν νέα στοιχεία στα σχέδιά τους. Στο βιβλίο γινόταν αναφορά και στις διαφορές ανάμεσα στα ελληνικά και τα ρωμαϊκά κτίσματα. Παραδείγματος χάριν, οι αψίδες ήταν μια καινοτομία των Ρωμαίων, που δεν χρησιμοποιούνταν από τους Έλληνες. Η ομορφιά των ελληνικών ναών από την άλλη βασιζόταν στη μαθηματική τελειότητα και συμμετρία. Οι αναλογίες του Παρθενώνα είναι αντίστοιχες με αυτές του ανθρώπινου σώματος. Π.χ. οι κίονες έχουν μια ειδική ανάλογη σχέση ως προς τα κιονόκρανα, όπως το κεφάλι είναι ανάλογο προς τα χέρια.

Στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, το ενδιαφέρον για τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό μεγάλωνε ολοένα. Η εκ νέου ανακάλυψη των ναών του Πέστουμ (αρχαία Ποσειδωνία, 550-450 π.Χ.) στη νότια Ιταλία τον 18ο αιώνα ήταν ένα θαύμα. Οι τρεις καλοδιατηρημένοι ναοί της Καλαβρίας ενίσχυσαν την ιδέα της ελληνικής επικυριαρχίας στον μεσογειακό κόσμο την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου (356-323 π.Χ.). Τα χαρακτικά του Τζοβάνι Μπατίστα Πιρανέζι μεγάλωσαν τη δημοτικότητα του ναού και διέδωσαν ευρύτερα τη φήμη του.

Ο πόλεμος των ΗΠΑ με τη Βρετανία το 1812 συνέβαλλε αποφασιστικά στη στροφή των Αμερικανών προς τον ρυθμό της Ελληνικής Αναβίωσης. Η βρετανική πολιτισμική επιρροή στην πρώην αποικία της ήταν ένα από τα θύματα του πολέμου. Αναζητώντας αλλού πια έμπνευση, το νέο έθνος στράφηκε στον πολιτισμό που όχι μόνο γέννησε και θεμελίωσε τη δημοκρατία, αλλά και πολεμούσε εκείνη την περίοδο για την ανεξαρτησία του, όπως είχαν κάνει και οι ίδιοι πρόσφατα. Οι Αμερικανοί παρακολουθούσαν την Ελληνική Επανάσταση με μεγάλο ενδιαφέρον, που έγινε ακόμα πιο έντονο μετά από τον θάνατο του Λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι το 1824 από πυρετό.

Όλα αυτά επηρέασαν πολύ τον αμερικανικό λαό. Οι ονομασίες πόλεων που οικοδομήθηκαν εκείνη την περίοδο μαρτυρούν την τάση της εποχής προς τον ελληνισμό: Αθήνα, Σπάρτη, Ιθάκη, Συρακούσες, Αλεξάνδρεια, Άκρον και Ατλάντα είναι μερικά από τα ονόματα που δανείστηκαν οι Αμερικανοί για τις νέες τους πόλεις. Προφανώς, ο ελληνικός πολιτισμός δεν επηρέασε μόνο την αρχιτεκτονική, αλλά και την εικόνα που σχημάτιζε το αμερικανικό έθνος για τον εαυτό του.

Ο αρχιτεκτονικός ρυθμός της Ελληνικής Αναβίωσης είναι εύκολα αναγνωρίσιμος από την πρόσοψή του με τους μεγάλους δωρικούς κίονες χωρίς βάση και το τριγωνικό αέτωμα με τον ανάγλυφο διάκοσμο πάνω από το επιστύλιο. Η Δεύτερη Τράπεζα των ΗΠΑ στη Φιλαδέλφεια είναι ένα εξαίρετο δείγμα του εν λόγω ρυθμού. Χτίστηκε ανάμεσα στα 1818 και 1824 από τον Ουίλιαμ Στρίκλαντ [William Strickland], εξέχοντα αρχιτέκτονα και πολιτικό μηχανικό της πόλης. Με τους στιβαρούς δωρικούς του κίονες, που υψώνονται απευθείας από τον υπερυψωμένο στυλοβάτη, το κτίριο της Δεύτερης Τράπεζας των ΗΠΑ παραπέμπει σαφώς στον αθηναϊκό Παρθενώνα. Η έλλειψη βάσης στους κίονες αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο της αρχαιοελληνικής αρχιτεκτονικής. Τα παραπάνω στοιχεία μαζί με το αέτωμα και τον ανάγλυφο απλό διάκοσμο γύρω από τις πόρτες και τα παράθυρα χαρίζουν στη Δεύτερη Τράπεζα των ΗΠΑ επιβλητικότητα και κύρος.

Ο Στρίκλαντ ήταν μαθητής του Βενιαμίν Λάτρομπ [Benjamin Latrobe], πρώτου Αμερικανού αρχιτέκτονα με επαγγελματική κατάρτιση. Τόσο ο Λάτρομπ όσο και ο Στρίκλαντ ήταν οπαδοί της Ελληνικής Αναβίωσης και συνέβαλλαν τα μάλα στην καθιέρωση και εξάπλωσή της στις ΗΠΑ. Μερικά από τα καλύτερα κτίρια του Στρίκλαντ ήταν σε αυτό τον ρυθμό. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα η Ελληνική Αναβίωση επηρέασε και την οικοδόμηση νέων κωμοπόλεων, τραπεζών, δικαστηρίων και άλλων δημόσιων κτιρίων που επεδίωκαν να αναδίδει η παρουσία τους έναν αέρα σταθερότητας και σπουδαιότητας.

]

Ένα άλλο εξαιρετικό σχέδιο του Στρίκλαντ ήταν η έπαυλη της φυτείας Μπελ Μηντ στο Νάσβιλ του Τενεσί. Αρχικά το διώροφο σπίτι ήταν κτισμένο σε Ομοσπονδιακό στυλ, αλλά όταν ανέλαβε τη φυτεία ο Ουίλιαμ Τζάιλς Χάρντιγκ το 1839, ανέθεσε στον Στρίκλαντ την κατασκευή μιας διώροφης προσθήκης 7 x 17 μέτρων. Ακολουθώντας το στυλ της Ελληνικής Αναβίωσης, το νέο κτίσμα ήταν τολμηρό, φαρδύ και λιτό με έξι ασβεστολιθικούς δωρικούς κίονες στην πρόσοψη, που υποστήριζαν την μπροστινή βεράντα και τη σοφίτα με μορφή αετώματος.

Η Ελληνική Αναβίωση έσβησε με το ξεκίνημα του Εμφυλίου το 1861. Με το τέλος του πολέμου είχε πια ξεχαστεί και αντικατασταθεί από το διακοσμητικό στυλ της βιομηχανικής Βικτωριανής αρχιτεκτονικής. Ωστόσο ακόμα και σήμερα χαίρει εκτίμησης και θαυμασμού για την απλότητα, την εντιμότητα και τη χάρη της. Αυτά τα ιστορικά κτίρια, με τις δυνατές στωικές βεράντες τους, μας θυμίζουν μια πιο αθώα εποχή, όταν η Αμερική ήταν ακόμα νέα και γεμάτη ελπίδες για το μέλλον.

Το παρόν άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό American Essence.