Για πολλούς από εμάς, η παιδική ηλικία αντιπροσωπεύει μια εποχή όπου η ζωή είναι απλή, γεμάτη όνειρα και ελπίδες. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων αιώνων, πολλοί καλλιτέχνες προσπάθησαν να αποτυπώσουν αυτή την ψυχική κατάσταση, αλλά κανείς δεν κατάφερε να την εκφράσει καλύτερα από τον ρομαντικό συνθέτη Ρόμπερτ Σούμαν στο έργο του «Kinderszenen» («Σκηνές από την παιδική ηλικία»), μια συλλογή από 13 σύντομα κομμάτια για πιάνο που θυμίζουν την παιδική ηλικία.
Για τον Σούμαν, η παιδική ηλικία ήταν μια από τις πιο ευτυχισμένες περιόδους της ζωής του και ατελεύτητη πηγή έμπνευσης. Ο ρομαντικός συνθέτης αγαπούσε τα παιδιά και τον τρόπο σκέψεης τους και το 1833 έγραψε ότι «σε κάθε παιδί βρίσκεται ένα θαυμαστό βάθος».
Το 1838, ο Ρόμπερτ Σούμαν συνέθεσε τις «Kinderszenen» (Κίντερζένεν) Op. 15, 13 μεμονωμένα κομμάτια για πιάνο με ποιητικούς τίτλους που παραπέμπουν στην παιδική ηλικία. Αρχικά, ο Σούμαν συνέθεσε 30 κομμάτια, αλλά επέλεξε μόνο 13. Τα υπόλοιπα τα δημοσίευσε στους κύκλους του «Bunte Blätter» («Πολύχρωμα φύλλα») Op. 99 και «Albumblätter» («Φύλλα άλμπουμ») Op. 124.
Οι «Kinderszenen» περιλαμβάνουν σύντομα κομμάτια (συχνά λιγότερο από μια σελίδα) με εύκολα απομνημονεύσιμες μελωδίες. Οι τίτλοι μάς μεταφέρουν στον κόσμο των παιδιών: «Για ξένες χώρες και λαούς», «Μια παράξενη ιστορία», «Πιάσε-έπιασε», «Παιδί που παρακαλεί», «Αρκετά ευτυχισμένος», «Ένα σημαντικό γεγονός», «Ονειρεύομαι», «Δίπλα στο τζάκι», «Ο ιππότης του ξύλινου αλόγου», «Σχεδόν πολύ σοβαρό», «Τρομακτικό», «Παιδί που αποκοιμιέται» και «Ο ποιητής μιλάει».
Ωστόσο, παρά τους παιδικούς τους τίτλους, δεν πρόκειται για συνθέσεις που προορίζονται για παιδιά. Ενώ το λεξιλόγιο μπορεί να φαίνεται απλό, αυτό που μεταφέρεται δεν είναι. Οι συνθέσεις του Σούμαν θυμίζουν τη μακρινή γη της παιδικής ηλικίας από την οπτική γωνία του ενήλικα, όπου μόνο ένας μεγάλος ερμηνευτής μπορεί να μας μεταφέρει.
Μουσική για συναισθηματικά ώριμους ερμηνευτές
Ενώ τα κομμάτια των «Kinderszenen» δεν είναι τεχνικά απαιτητικά, απαιτούν μεγάλη ευαισθησία και συναισθηματική ωριμότητα για να μεταδώσουν αυτό που δεν μπορεί να ειπωθεί με λόγια και να ανακαλέσουν τον συναισθηματικό κόσμο της παιδικής ηλικίας.
Το πιο γνωστό από τα 13 κομμάτια είναι το Νο 7, τα «Όνειρα». Το κομμάτι δεν είναι μόνο απίστευτα όμορφο και συγκινητικό, αλλά έχει επίσης μια ενήλικη ευαισθησία και μια επικείμενη αίσθηση νοσταλγίας. Ενώ τα παιδιά μπορούν να μάθουν να το παίζουν, δεν μπορούν ακόμη να κατανοήσουν την ονειρική ποιότητα του έργου, ενώ ένας πιο έμπειρος πιανίστας μπορεί να χρησιμοποιήσει τη μουσικότητα για να μεταδώσει αυτή την ποιότητα. Συχνά, αυτό γίνεται με τη μορφή ενός ρουμπάτο, μιας ελαφριάς επιτάχυνσης ή επιβράδυνσης του ρυθμού. Μια κάποια αβεβαιότητα που υπάρχει σχετικά με το μουσικό τέμπο ορισμένων κομματιών των «Kinderszenen», αφού το πρωτότυπο χειρόγραφο δεν διασώθηκε, επιτρέπει στον ερμηνευτή μια σχετική ελευθερία.
Μια άλλη περίπτωση εισβολής της ευαισθησίας των ενηλίκων είναι το τελευταίο κομμάτι, «Ο ποιητής μιλάει», όπου υπάρχει μια αξιοσημείωτη αλλαγή στον τόνο, που τείνει προς τη νοσταλγία. Τελικά, είναι η φωνή του ποιητή αυτή που κλείνει τον κύκλο αντί για αυτή του συνθέτη, γεγονός που προκαλεί έκπληξη στους ακροατές. Αυτό ανοίγει μια εντελώς νέα διάσταση, όπου η μουσική και η γλώσσα γίνονται ένα – σηματοδοτεί επίσης μια αλλαγή στη ρομαντική μουσική, όπου η μουσική λειτουργεί ως έκφραση του εαυτού και υπάρχει για χάρη της τέχνης και όχι μόνο ως αποτέλεσμα των παραγγελιών και των χορηγών.
Ένα δημοφιλές έργο
Ο Σούμαν σχεδίασε τις «Kinderszenen» ως ένα ισορροπημένο σύνολο. Αν και οι περισσότεροι πιανίστες τείνουν να παίζουν κάποια από τα κομμάτια και όχι ολόκληρο τον κύκλο, τα κομμάτια είναι άρρηκτα συνδεδεμένα το ένα με το άλλο. Το κύριο μοτίβο ενοποιεί τον κύκλο και υπάρχει σε όλα τα επιμέρους κομμάτια. Αυτό το θέμα εμφανίζεται για πρώτη φορά στο εναρκτήριο κομμάτι, «Για ξένες χώρες και λαούς», και χρησιμεύει ως κλειδί του έργου.
Κάθε πιανίστας ερμηνεύει με τον δικό του τρόπο τις «Kinderszenen». Αν και οι τίτλοι των κομματιών μπορεί να χρησιμεύσουν ως ένδειξη για τον ερμηνευτή, εναπόκειται στον πιανίστα να μεταφέρει τη μουσική στο κοινό και να προσπαθήσει να ζωντανέψει τον κόσμο που οραματίστηκε ο Σούμαν, διατηρώντας παράλληλα την ψυχή και την ουσία ενός παιδιού.
Πολλοί από τους σημαντικότερους πιανίστες του 20ού και 21ου αιώνα ερμήνευσαν και ηχογράφησαν αυτόν τον κύκλο. Κάθε μία από αυτές τις ηχογραφήσεις είναι μοναδική και δείχνει πώς τα ίδια κομμάτια μπορούν να αποκτήσουν διαφορετικά νοήματα για διαφορετικά πρόσωπα. Ορισμένες από τις πιο διάσημες ερμηνείες είναι αυτές των Vladimir Horowitz (1950, 1962), Martha Argerich (1984), Ivan Moravec (1987) και Alfred Brendel (1992).
Ένα δώρο για την Κλάρα
Όπως συμβαίνει με πολλά από τα έργα του της εποχής εκείνης, ο Σούμαν έγραψε αυτήν τη συλλογή για τη σύζυγό του, τη συνθέτρια και πιανίστα Κλάρα Σούμαν. Οι «Kinderszenen» ήταν ένα δώρο για εκείνη, δύο χρόνια πριν από τον γάμο τους. Όταν της έστειλε τα κομμάτια, της είπε ότι ήταν «μια μουσική απάντηση σε αυτό που μου έγραψες κάποτε, ότι μερικές φορές σου φαινόμουν σαν παιδί».
Οι «Kinderszenen» ήταν ένα σύμβολο της αγάπης του Ρόμπερτ για την Κλάρα. Ο συνθέτης τους περιέγραψε αυτόν τον μουσικό κύκλο ως «ανάλαφρο και απαλό και ευτυχισμένο όπως το μέλλον μας», ζητώντας από τη μέλλουσα σύζυγό του να ξεχάσει ότι ήταν δεξιοτέχνις και απλά να απολαύσει τα κομμάτια γι’ αυτό που ήταν. Τόσο ο Ρόμπερτ όσο και η Κλάρα λάτρεψαν αυτήν τη σύνθεση και σε μία επιστολή της το 1838, η Κλάρα έγραψε στον σύζυγό της ότι τα κομμάτια ανήκαν μόνο στους δυο τους, ότι ήταν πάντα στο μυαλό της και ότι ήταν «τόσο απλά, ζεστά, τόσο πολύ σαν εσένα».
Ο Ρόμπερτ και η Κλάρα δεν ήταν οι μόνοι που ενθουσιάστηκαν με αυτά τα κομμάτια. Ο συνθέτης Φραντς Λιστ, φίλος του Σούμαν, λάτρευε επίσης τον κύκλο και τον έπαιζε συχνά στην κόρη του Μπλαντίν. Άλλοι επιφανείς ρομαντικοί μουσικοί θαύμαζαν αυτό το σύνολο έργων, το οποίο συμβόλιζε μια πιο πειραματική και σύνθετη φάση των συνθέσεων του Σούμαν. Ωστόσο, η αντισυμβατική δομή του και ο απροκάλυπτος συναισθηματισμός του μπέρδεψαν το κοινό για μερικά χρόνια προτού το αγαπήσει και το αποδεχτεί ως βασικό στοιχείο του ρομαντικού ρεπερτορίου.
Ο Σούμαν συνέθεσε πολλά έργα για τα παιδιά του αργότερα στην καριέρα του, κυρίως το «Άλμπουμ για τους νέους» Op. 68, τις «Σκηνές χορού» Op. 109 και τις «Τρεις σονάτες για πιάνο για τους νέους» Op. 118, τα οποία, μέχρι σήμερα, αποτελούν από τα πιο ποιητικά και ευφάνταστα έργα για πιάνο αφιερωμένα σε παιδιά. Αλλά ανάμεσα σε όλες αυτές τις συνθέσεις, οι «Kinderszenen» κατέχουν μια ξεχωριστή θέση.
Η παιδική ηλικία ήταν ένα κυρίαρχο θέμα του Ρομαντισμού. Ενσάρκωνε την επιστροφή στις ρίζες του ατόμου και έναν κόσμο γεμάτο φαντασία, ένα τέλειο θέμα για τους ρομαντικούς καλλιτέχνες που ήθελαν να αποτυπώσουν οτιδήποτε ποιητικό και φευγαλέο. Ίσως ο Ρόμπερτ Σούμαν να ήταν από αυτούς που κατόρθωσαν να το αποτυπώσουν με τον καλύτερο τρόπο.
Επιμέλεια: Αλία Ζάε
