Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή είναι ίσως ο κορυφαίος Έλληνας μαθηματικός των νεότερων χρόνων, με φήμη που ξεπέρασε τα σύνορα. Γεννημένος στις 13 Σεπτεμβρίου 1873, στο Βερολίνο, σε οικογένεια Ελλήνων διπλωματών, μεγάλωσε σε ένα κοσμοπολίτικο περιβάλλον και έδειξε από νωρίς το εξαίσιο ταλέντο του στα μαθηματικά. Σε ηλικία 16 και 17 ετών κέρδισε δύο χρονιές στη σειρά το πρώτο βραβείο στον πανεθνικό μαθηματικό διαγωνισμό του Βελγίου – επίτευγμα ανήκουστο για την εποχή. Μάλιστα, ο διάσημος συγγραφέας Ιούλιος Βερν έγραψε τότε μια αφιέρωση στο λεύκωμά του, προβλέποντας ότι ο νεαρός «Κωστίας» θα εξελισσόταν σε έναν σύγχρονο Ευκλείδη.
Από τη μηχανική στα μαθηματικά – μια λαμπρή διαδρομή
Παρότι σπούδασε πολιτικός μηχανικός και συμμετείχε σε μεγάλα έργα, όπως η κατασκευή του φράγματος του Ασουάν στην Αίγυπτο, η αγάπη του για τα μαθηματικά τον κέρδισε ολοκληρωτικά. Το 1900 πήρε τη γενναία απόφαση να εγκαταλείψει την καριέρα του μηχανικού και να στραφεί στη μαθηματική επιστήμη. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και ολοκλήρωσε διδακτορική διατριβή στο περίφημο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν (1904) υπό τον Hermann Minkowski. Ωστόσο, όταν προσπάθησε να σταδιοδρομήσει στην Ελλάδα, συνάντησε την αδιαφορία των τότε πανεπιστημιακών: του πρότειναν διορισμό μόνο ως επαρχιακού σχολάρχη, παρά το λαμπρό του βιογραφικό. Η ψυχρή αυτή υποδοχή τον οδήγησε και πάλι στη Δυτική Ευρώπη, όπου γρήγορα αναγνωρίστηκε το ταλέντο του και ξεκίνησε μια διεθνή ακαδημαϊκή πορεία. Δίδαξε σε διακεκριμένα πανεπιστήμια της Γερμανίας (Γκέτινγκεν και Βερολίνο, μεταξύ άλλων) και ήρθε σε επαφή με κορυφαίους επιστήμονες, από τον Μαξ Πλανκ μέχρι τον Ντάβιντ Χίλμπερτ.
Επιστημονικό έργο και η σχέση με τον Αϊνστάιν
Το έργο του Καραθεοδωρή εκτείνεται σχεδόν σε όλους τους κλάδους των μαθηματικών: από τον λογισμό των μεταβολών και τη θεωρία πραγματικών και μιγαδικών συναρτήσεων, έως τη θεωρία μέτρου, τη γεωμετρία και τις σύμμορφες απεικονίσεις. Οι λύσεις και οι αποδείξεις του διακρίνονταν για την κομψότητα και τη σαφήνειά τους, κερδίζοντας την εκτίμηση της παγκόσμιας μαθηματικής κοινότητας. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η συμβολή του στη Θεωρία των Μεταβολών, με την οποία βοήθησε στην εξέλιξη της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας, προκαλώντας τον θαυμασμό του ίδιου του Άλμπερτ Αϊνστάιν. Ο Αϊνστάιν διατήρησε εκτενή επιστολογραφία μαζί του και το 1916 ζήτησε τη βοήθειά του σε δύσκολα μαθηματικά ζητήματα της σχετικότητας, χαρακτηρίζοντας τον Καραθεοδωρή «ευσυνείδητο ακροατή» και δηλώνοντας πως αν έλυνε ένα συγκεκριμένο πρόβλημα, ο ίδιος ο Αϊνστάιν θα στεκόταν μπροστά του με σταυρωμένα χέρια, σε ένδειξη σεβασμού. Η αλληλοεκτίμηση των δύο ανδρών υπήρξε βαθιά, με τον Αϊνστάιν να αναφέρεται με θερμά λόγια στο έργο του Έλληνα μαθηματικού.
Πέρα από τα μαθηματικά, ο Καραθεοδωρή συνέβαλε και στη θεωρητική φυσική. Το 1909 διατύπωσε μια πρωτοποριακή αρχή στη θερμοδυναμική – γνωστή σήμερα ως «αρχή Καραθεοδωρή» – παρέχοντας έναν αυστηρό ορισμό της έννοιας της εντροπίας, χωρίς να βασίζεται στους κλασικούς θερμοδυναμικούς κύκλους. Οι φυσικοί της εποχής μπορεί να αγνόησαν αρχικά τη δουλειά του, αλλά λίγα χρόνια αργότερα αναγνωρίστηκε από τον Μαξ Μπορν και εδραιώθηκε ως θεμελιώδης στα μαθηματικά της θερμοδυναμικής. Αξίζει να σημειωθεί ότι ασχολήθηκε ακόμα και με τις απαρχές των τηλεπικοινωνιών, με ορισμένες ιδέες του να θεωρούνται σήμερα πρόδρομοι εφαρμογών στην κινητή τηλεφωνία.
«Φως εξ Ανατολών» – Η δράση του σε Σμύρνη και Ελλάδα
Παρά τις διεθνείς δάφνες, ο Καραθεοδωρή δεν έπαψε να ενδιαφέρεται για την Ελλάδα. Ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος διέκρινε την αξία του και το 1919 τον κάλεσε να αναλάβει την ίδρυση του νέου ελληνικού πανεπιστημίου στη Σμύρνη. Ο 46χρονος τότε καθηγητής άφησε την έδρα του στη Γερμανία χωρίς δισταγμό και έριξε όλο του το είναι στο εγχείρημα. Ονόμασε συμβολικά το πανεπιστήμιο «Φως εξ Ανατολών» και το εξόπλισε με σύγχρονα όργανα, ενώ μέσω της έρευνας επιδίωξε ακόμα και την αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων όπως η μάστιγα της ελονοσίας. Ωστόσο, τα όνειρά του στη Μικρά Ασία διακόπηκαν βίαια το 1922 με τη Μικρασιατική Καταστροφή. Την τελευταία στιγμή ο Καραθεοδωρή κατάφερε να σώσει την οικογένειά του, ενώ ο ίδιος παρέμεινε πίσω για να διαφυλάξει τα πολύτιμα αρχεία, τη βιβλιοθήκη και τον εξοπλισμό του πανεπιστημίου. Με υπεράνθρωπη προσπάθεια, μετέφερε μεγάλο μέρος αυτού του υλικού στην Αθήνα – μια δωρεά που υπάρχει μέχρι σήμερα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ο ίδιος διέφυγε από τη φλεγόμενη Σμύρνη με το πλοίο «Νάξος», χάρη και στη βοήθεια ενός δημοσιογράφου.
Μετά την επιστροφή του, ανέλαβε θέσεις καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1922) και στο (1923). Απογοητευμένος όμως από την άσχημη κατάσταση και τη στενότητα αντίληψης στα ελληνικά πανεπιστήμια, έφυγε ξανά το 1924 για το Πανεπιστήμιο του Μονάχου. Δεν κράτησε κακία στην πατρίδα του. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1929, ανταποκρίθηκε σε νέα πρόσκληση του Βενιζέλου να συμβάλει στην αναδιοργάνωση του Πανεπιστημίου Αθηνών και στην ίδρυση του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (μετέπειτα Αριστοτέλειο). Πρότεινε μεταρρυθμίσεις στην ανώτατη παιδεία, πολλές από τις οποίες εφαρμόστηκαν σταδιακά στις επόμενες δεκαετίες. Παρ’ όλα αυτά, οι ίντριγκες και η δυσκαμψία μέρους του ακαδημαϊκού κατεστημένου συνέχισαν να αποτελούν εμπόδιο. Ο ίδιος συνήθιζε να λέει με πικρία ότι «δεν χρειαζόμαστε τόσους επιστήμονες που δεν μορφώνονται σωστά και πανεπιστήμια που δεν πληρώνουν ανάλογα», σχολιάζοντας έτσι την ελληνική πραγματικότητα της εποχής.
Μια σπουδαία κληρονομιά
Ο Καραθεοδωρή πέρασε τα τελευταία του χρόνια ως καθηγητής στο Μόναχο, παραμένοντας ενεργός στα μαθηματικά μέχρι τον θάνατό του το 1950, σε ηλικία 77 ετών. Στο μεταξύ, είχε αναγνωριστεί ως μέλος πολλών ευρωπαϊκών ακαδημιών (Βερολίνου, Γκέτινγκεν, Μονάχου, Κολωνίας, Αθηνών, Ρώμης) και είχε ταξιδέψει ως τις Ηνωμένες Πολιτείες δίνοντας διαλέξεις σε πανεπιστήμια όπως το Χάρβαρντ και το Πρίνστον. Σήμερα, το όνομά του κοσμεί εκπαιδευτικά ιδρύματα, οδούς και συλλόγους, ενώ θεωρείται ευρέως ο σημαντικότερος σύγχρονος Έλληνας μαθηματικός . Το επιστημονικό του έργο – με θεωρήματα, αρχές και έννοιες που φέρουν το όνομά του – εξακολουθεί να διδάσκεται διεθνώς, αποδεικνύοντας τη διαχρονική του αξία.
Με το παράδειγμά του, ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή έδειξε ότι ένα ανήσυχο ελληνικό πνεύμα μπορεί να μεγαλουργήσει παγκοσμίως. Η ζωή και η προσφορά του, από τη μαθηματική έδρα έως το όραμα ενός πανεπιστημίου στη Σμύρνη, εμπνέουν μέχρι σήμερα σεβασμό και θαυμασμό για τη δύναμη της γνώσης και της αφοσίωσης. Οι σελίδες της Ιστορίας τον κατατάσσουν δικαίως ανάμεσα στις λαμπρότερες μορφές της επιστήμης, που τίμησαν την Ελλάδα αλλά και ολόκληρη την ανθρωπότητα.
