Η Λίλιθ και η Εύα είναι δύο ξεχωριστές μορφές στη θρησκευτική και μυθολογική παράδοση, με διαφορετική προέλευση και ρόλο. Η Εύα παρουσιάζεται στη Βίβλο (Βιβλίο της Γένεσης) ως η πρώτη γυναίκα και δεύτερος άνθρωπος που δημιούργησε ο Θεός, σύζυγος του Αδάμ και μητέρα της ανθρωπότητας. Αντίθετα, η Λίλιθ εμφανίζεται σε μεταγενέστερους θρύλους και κείμενα ως ένας δαίμονας – σε ορισμένες παραδόσεις, μάλιστα, περιγράφεται ως η πρώτη σύζυγος του Αδάμ πριν από την Εύα. Παρακάτω εξετάζουμε ποια είναι η Λίλιθ και ποια η Εύα, τις αναφορές τους σε διάφορες πηγές (βιβλικές, γνωστικές, εβραϊκές, μυθολογικές) και αν υπήρξε ποτέ ταύτιση ή σύγχυση μεταξύ τους. Τέλος, επισημαίνουμε τις διαφορές στην ερμηνεία τους ανά παράδοση (ιουδαϊκή, χριστιανική, γνωστική).
Ποια είναι η Λίλιθ;
Η Λίλιθ κατάγεται από τις αρχαίες παραδόσεις της Μεσοποταμίας. Θεωρείται ένας μυθικός θηλυκός δαίμονας της νύχτας που συνδέεται με τον άνεμο και βλάπτει τα παιδιά. Στα εβραϊκά κείμενα, όπως το Ταλμούδ και τα Μιδράς, η Λίλιθ επίσης εμφανίζεται ως δαίμονας της νύχτας. Μια από τις πρώτες ιστορικές αναφορές της εντοπίζεται στην εβραϊκή Βίβλο: στο βιβλίο του προφήτη Ησαΐα γίνεται λόγος (στο πρωτότυπο εβραϊκό κείμενο) για έναν δαίμονα της ερήμου με το όνομα «Λίλιθ», δηλαδή έναν έρημο βρικόλακα ή πνεύμα που αποφεύγει ο προφήτης. Παρομοίως, η Λίλιθ μνημονεύεται και σε κείμενα του Κουμράν (χειρόγραφα της Νεκράς Θάλασσας) ως δαιμονική μορφή της ερήμου.
Στη μετέπειτα εβραϊκή λαογραφία και μυστικιστική παράδοση, ο θρύλος της Λίλιθ αναπτύχθηκε πολύ περισσότερο. Κατά τον Μεσαίωνα, εμφανίζεται η αφήγηση ότι η Λίλιθ ήταν η πρώτη σύζυγος του Αδάμ – μια παράδοση που επιχειρεί να λύσει το «γρίφο» των δύο διηγήσεων της Γένεσης για τη δημιουργία της γυναίκας. Συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο της Γένεσης ο Θεός πλάθει τον άνδρα και τη γυναίκα ταυτόχρονα, ενώ στο δεύτερο κεφάλαιο ο Αδάμ παρουσιάζεται μόνος και αργότερα δημιουργείται η Εύα από το πλευρό του. Έτσι, γεννήθηκε ο μύθος ότι η πρώτη γυναίκα που πλάστηκε μαζί με τον Αδάμ ήταν η Λίλιθ, ίση με αυτόν αφού και οι δύο φτιάχτηκαν από χώμα, σε αντίθεση με τη μεταγενέστερη Εύα, που πλάστηκε από το πλευρό του Αδάμ.
Σύμφωνα με τον μεσαιωνικό αυτό μύθο (που αποτυπώνεται σε κείμενα όπως το Alphabetum Siracidis ή «Αλφαβητάριο του Μπεν Σιρά»), η Λίλιθ δεν δέχθηκε να υποταχθεί στον Αδάμ. Όταν ο Αδάμ προσπάθησε να την εξουσιάσει, εκείνη πρόφερε το ανείπωτο όνομα του Θεού (το Τετραγράμματο) και απέκτησε φτερά, διαφεύγοντας από τον Κήπο της Εδέμ. Ο θρύλος αναφέρει πως ο Θεός έστειλε αγγέλους να τη μεταπείσουν, όμως η Λίλιθ προτίμησε την ελευθερία της στην έρημο παρά να επιστρέψει υποταγμένη. Ως συνέπεια, ορίστηκε ότι εκατό από τα παιδιά που θα γεννά καθημερινά θα πεθαίνουν, και έτσι η Λίλιθ παρουσιάζεται και ως δαίμονας που σκοτώνει βρέφη (κάτι που αντανακλά τη λαϊκή ερμηνεία της ως μίας από τις Λαμαστού/Λίλιθ δαιμόνισσες). Ο Αδάμ, μόνος πλέον, έλαβε από τον Θεό μια νέα σύζυγο – την Εύα – που θα ήταν υποτακτική και συμβατή με αυτόν.
Μετά την αποχώρησή της από την Εδέμ, η Λίλιθ στη μεσαιωνική και καβαλιστική παράδοση εξελίσσεται σε αρχέτυπο δαιμονικής θηλυκής μορφής. Στα καβαλιστικά κείμενα παρουσιάζεται ως σύζυγος ή σύντροφος του δαίμονα Σαμαέλ (που ταυτίζεται με τον Εωσφόρο) και θεωρείται η θηλυκή έκφρασή του, καθώς και προσωποποίηση του Πειρασμού. Περιγράφεται ως το πρώτο σούκουμπους (θηλυκό δαιμονικό ον) που επιτέθηκε σεξουαλικά στον Αδάμ όσο εκείνος κοιμόταν. Επίσης αποκαλείται «μητέρα των δαιμόνων» σε ορισμένες παραδόσεις και συχνά συνδέεται με άλλα κακοποιά πνεύματα.
Στη χριστιανική παράδοση, η Λίλιθ δεν περιλαμβάνεται στον επίσημο κανόνα της Αγίας Γραφής. Οι Χριστιανοί ταυτίζουν συνήθως την πτώση του ανθρώπου αποκλειστικά με την Εύα και τον Όφι, χωρίς αναφορά σε προηγούμενη γυναίκα. Ωστόσο, μεσαιωνικοί λόγιοι και καλλιτέχνες, επηρεασμένοι από εβραϊκές πηγές απεικόνισαν το φίδι της Εδέμ με γυναικεία μορφή, θεωρώντας το ως σύμβολο της Λίλιθ που δελέασε την Εύα. Έτσι, η Λίλιθ εμφανίζεται έμμεσα στη χριστιανική τέχνη ως ο θηλυκός Όφις που εξαπατά το ανθρώπινο ζευγάρι. Κάποια απόκρυφα ή λαϊκά χριστιανικά κείμενα δανείστηκαν τον μύθο της Λίλιθ – για παράδειγμα, αναφορές στη Λίλιθ υπάρχουν σε μεσαιωνικούς εξορκισμούς και φυλαχτά για τα παιδιά με την επιγραφή «Ξόρκισε τη Λίλιθ». Όμως, επίσημα, η Εκκλησία δεν την αναγνωρίζει ως ιστορικό πρόσωπο. Η μόνη βιβλική μνεία του ονόματος θεωρείται η προφητεία του Ησαΐα που αναφέραμε, την οποία οι αρχαίες ελληνικές και λατινικές μεταφράσεις απέδωσαν ως «λάμια» ή «σύριγξ», δηλαδή κάποιο δαιμονικό πλάσμα της ερήμου.
Ποια είναι η Εύα;
Η Εύα είναι κεντρικό πρόσωπο της βιβλικής αφήγησης για τη δημιουργία. Σύμφωνα με την Παλαιά Διαθήκη (βιβλίο της Γένεσης), η Εύα ήταν η πρώτη γυναίκα και ο δεύτερος άνθρωπος που έπλασε ο Θεός – δημιουργήθηκε μετά τον πρωτόπλαστο Αδάμ ως σύντροφός του. Ο Θεός έπλασε την Εύα κατά την έκτη ημέρα της δημιουργίας. Στο κείμενο της Γένεσης (δεύτερη διήγηση της δημιουργίας), περιγράφεται ότι ο Θεός έριξε τον Αδάμ σε βαθύ ύπνο, πήρε ένα από τα πλευρά του και από αυτό διαμόρφωσε τη γυναίκα. Ο Αδάμ ονόμασε τη σύζυγό του «Εύα» (στα εβραϊκά Χαββά/Chawwah), όνομα που σημαίνει «ζωή».
Μετά τη δημιουργία της, η Εύα ζούσε μαζί με τον Αδάμ στον Κήπο της Εδέμ. Η βιβλική αφήγηση της Πτώσης περιγράφει ότι η Εύα ήταν εκείνη που πρώτα πείστηκε από τον Όφι (το φίδι) να δοκιμάσει τον απαγορευμένο καρπό από το Δένδρο της Γνώσης, και έπειτα έδωσε και στον Αδάμ να φάει. Η ανυπακοή προς την εντολή του Θεού, καθώς και η απόπειρα συγκάλυψης του παραπτώματος είχαν ως συνέπεια την έξωση του ζεύγους από τον Παράδεισο. Η Εύα, σύμφωνα με τη χριστιανική και ιουδαϊκή θεολογία, συμμετείχε έτσι στην είσοδο της αμαρτίας στον κόσμο (αν και η χριστιανική παράδοση τονίζει ότι ο Αδάμ φέρει εξίσου την ευθύνη για την Πτώση). Μετά την έξοδό τους από την Εδέμ, ο Αδάμ και η Εύα απέκτησαν παιδιά – τους γιους Κάιν, Άβελ και Σηθ, καθώς και άλλους γιους και θυγατέρες σύμφωνα με τη Γένεση. Η Εύα θεωρείται, λοιπόν, προμήτωρ ολοκλήρου του ανθρώπινου γένους.
Στην Ιουδαϊκή παράδοση, η Εύα (Χαββά) εκλαμβάνεται κυριολεκτικά ως η πρώτη γυναίκα που έπλασε ο Θεός και δεν υπάρχει στη Γραφή καμία νύξη για την ύπαρξη άλλης γυναίκας πριν από αυτήν. Εντούτοις, οι Ραββίνοι γνώριζαν τον μύθο της Λίλιθ μέσω των Μιδράς και άλλων κειμένων, και κάποιοι σχολιαστές τον ανέφεραν για να εξηγήσουν τις δύο αφηγήσεις της Γένεσης. Ωστόσο, στις επίσημες ιουδαϊκές γραφές (Τανάκ) η Εύα είναι μοναδική σύζυγος του Αδάμ.
Στη Χριστιανική παράδοση, η θεολογία για την Εύα βασίζεται στη βιβλική αφήγηση. Οι Πατέρες της Εκκλησίας (π.χ. ο Αυγουστίνος, ο Αμβρόσιος) χρησιμοποιούσαν συχνά το παράδειγμα της Εύας για να συζητήσουν το προπατορικό αμάρτημα και την τάξη των φύλων. Η Εύα θεωρήθηκε «δευτερεύουσα» σε σχέση με τον Αδάμ (δημιουργημένη από αυτόν και μετά από αυτόν) και ευάλωτη στον πειρασμό, γεγονός που συνετέλεσε σε μια αρνητική αντίληψη για τη θηλυκή φύση στις παλαιότερες χριστιανικές κοινωνίες. Αυτή η αντίληψη – ότι η Εύα ήταν αδύναμη και υπεύθυνη για την πτώση του ανθρώπου – κυριάρχησε για αιώνες, συνδέοντας τη γυναικεία φύση με την ανυπακοή και το κακό. Φυσικά, η Ορθόδοξη και η Καθολική Εκκλησία δεν δέχονται κανέναν εναλλακτικό μύθο (όπως της Λίλιθ) εντός της δογματικής τους διδασκαλίας – η Εύα είναι η μοναδική πρωτόπλαστη γυναίκα στη χριστιανική πίστη, και μάλιστα τιμάται (μαζί με τον Αδάμ) ως προμήτωρ της ανθρωπότητας, που τελικά συγχωρέθηκε μέσω του σχεδίου της σωτηρίας.
Στον Γνωστικισμό (γνωστικές χριστιανικές αιρέσεις των πρώτων αιώνων), η μορφή της Εύας επανερμηνεύεται ριζικά. Οι γνωστικοί ανέπτυξαν μύθους όπου η Εύα δεν είναι μια απλή παραπλανημένη γυναίκα, αλλά αντιθέτως μια αποκάλυψη της θείας σοφίας προς όφελος του ανθρώπου. Για παράδειγμα, σε ένα γνωστικό κείμενο της βιβλιοθήκης του Ναγκ Χαμαντί («Υπόσταση των Αρχόντων» ή «Περί της Προέλευσης του Κόσμου»), αναφέρεται ότι η θεϊκή σοφία (Σοφία) έστειλε την κόρη της που ονομάζεται Ζωή (Εύα) ως καθοδηγήτρια για να δώσει πνοή και γνώση στον Αδάμ, που μέχρι τότε ήταν άψυχος. Με άλλα λόγια, η Εύα στον γνωστικό μύθο είναι η ζωοποιός δύναμη που βοηθά τον Αδάμ να αποκτήσει ψυχή και φώτιση. Οι ρόλοι αντιστρέφονται σε σχέση με τη Γένεση: εδώ, η Εύα δίνει ζωή στον Αδάμ αντί να προέρχεται από αυτόν. Επιπλέον, στους γνωστικούς κύκλους, ο όφις που έφερε τη γνώση παρουσιάζεται συχνά θετικά, και η Εύα μαζί με το φίδι θεωρούνται σύμμαχοι που προσπάθησαν να χειραφετήσουν τον άνθρωπο από τον άγνοια του ψευδοδημιουργού (του «Δημιουργού/Γιαχβέ» που ταυτίζεται με κατώτερη οντότητα). Έτσι, η γνωστική Εύα εμφανίζεται ως μορφή φωτός, ένας οδηγός και δάσκαλος της ανθρωπότητας – πολύ διαφορετική από την Εύα της Ορθόδοξης παράδοσης. Αντίστοιχα, στον γνωστικισμό η Λίλιθ δεν παίζει πρωτεύοντα ρόλο – μερικές γνωστικές παραδόσεις τη μνημονεύουν ως δαιμονικό ον ή τη συγχέουν με άλλες σκοτεινές θηλυκές μορφές, αλλά δεν ταυτίζεται με την Εύα.
Σχέση μεταξύ Λίλιθ και Εύας
Παρά κάποιες επιφανειακές συνδέσεις στους μύθους, η Λίλιθ και η Εύα δεν θεωρούνται ποτέ το ίδιο πρόσωπο στις παραδόσεις που τις μνημονεύουν. Αντίθετα, παρουσιάζονται ως δύο διαφορετικές μορφές με διακριτούς ρόλους:
-
Στην εβραϊκή μυθολογία, η Λίλιθ και η Εύα είναι διαφορετικά πρόσωπα. Η Λίλιθ εμφανίζεται σε αποκρυφιστικές και λαογραφικές διηγήσεις ως προηγούμενη σύζυγος του Αδάμ, η οποία όμως έφυγε και αντικαταστάθηκε από την Εύα. Δεν υπάρχει ταύτιση: η Εύα παραμένει η ευλογημένη μητέρα των ανθρώπων, ενώ η Λίλιθ είναι ένας έκπτωτος δαίμονας. Μάλιστα, σε ορισμένους ραββινικούς θρύλους, μετά την Πτώση η Εύα θεωρείται σύμβολο υπακοής (ή έστω μετάνοιας), σε αντίθεση με τη Λίλιθ που συμβολίζει την ανυπακοή και την ανταρσία.
-
Στη χριστιανική παράδοση, η Λίλιθ δεν περιλαμβάνεται καθόλου στην επίσημη αφήγηση – η Εύα είναι η μοναδική γυναίκα στην ιστορία της δημιουργίας. Ορισμένοι χριστιανοί λόγιοι του Μεσαίωνα γνώριζαν τον μύθο της Λίλιθ, αλλά τον αντιμετώπισαν ως λαϊκό θρύλο ή ως αλληγορία του κακού. Σε μεσαιωνικές εικόνες, όπως είδαμε, η Λίλιθ παρουσιάζεται μεταφορικά ως το φίδι που εξαπάτησε την Εύα, υπογραμμίζοντας έτσι τη διάκριση μεταξύ των δύο: η Εύα είναι η απατηθείσα, ενώ η Λίλιθ ο απατηλός πειρασμός. Η Εκκλησία ποτέ δεν συνέδεσε δογματικά τη Λίλιθ με την Εύα.
-
Στη γνωστική παράδοση, οι γνωστικοί δημιούργησαν εντελώς διαφορετικούς ρόλους για την Εύα, αποδίδοντάς της θετική σημασία, ενώ η Λίλιθ είτε δεν εμφανίζεται είτε αντιμετωπίζεται ως μία κατώτερη δαιμονική δύναμη ανεξάρτητη από την Εύα. Για παράδειγμα, στα γνωστικά κείμενα η Εύα (ή Ζωή) είναι έκφανση της θεϊκής σοφίας, ενώ η Λίλιθ μπορεί να ταυτίζεται με σκοτεινά πνεύματα που αντιστρατεύονται το φως. Δεν υπάρχει σύγχυση μεταξύ τους – αντιθέτως, στον γνωστικό μύθο η Εύα παρουσιάζεται σαν μια «άλλη Εύα» φωτεινή και αγαθή, διακριτή από την εικόνα της Εύας της Γένεσης. Σε ένα σημείο του γνωστικού μύθου, μάλιστα, η Εύα γελάει με τους σκοτεινούς Άρχοντες και κρύβεται μέσα στο Δέντρο της Γνώσης, αφήνοντας ένα ομοίωμά της δίπλα στον Αδάμ – δηλαδή οι γνωστικοί έβλεπαν την «Εύα της Γένεσης» ως ψεύτικη εικόνα που επιβλήθηκε, ενώ η πραγματική ουράνια Εύα ήταν ένα πνεύμα σοφίας κρυμμένο στο Δέντρο. Σε κανένα σημείο, όμως, δεν θεωρούν ότι η Λίλιθ και η Εύα είναι το ίδιο ον· η κάθε μία υπηρετεί διαφορετικό ρόλο στον μύθο.
Συνοψίζοντας, η Λίλιθ και η Εύα είναι διαφορετικές μορφές σε όλες τις θρησκευτικές, μυθολογικές και ιστορικές πηγές. Η Εύα ανήκει στην επίσημη βιβλική ιστορία ως η πρώτη γυναίκα και μητέρα όλων των ανθρώπων. Η Λίλιθ, αντίθετα, προέρχεται από εξωβιβλικές παραδόσεις – μια δαιμονική μορφή που έγινε αντικείμενο λαογραφίας και μυστικισμού. Παρότι κάποιοι μελετητές έχουν αποκαλέσει τη Λίλιθ «η πρώτη Εύα» για να τονίσουν ότι παρουσιάζεται ως η πρώτη γυναίκα πριν από την Εύα, αυτός ο χαρακτηρισμός είναι συμβολικός. Δεν σημαίνει ότι οι δύο μορφές ταυτίζονται, αλλά ότι η Λίλιθ θεωρείται μια προγενέστερη εναλλακτική αφήγηση της πρώτης γυναίκας. Σε όλες τις παραδόσεις, η Λίλιθ και η Εύα παραμένουν διακριτές: η Λίλιθ αντιπροσωπεύει την ανυπότακτη, σκοτεινή όψη (συχνά δαιμονοποιημένη), ενώ η Εύα – παρά τα λάθη της – ενσωματώνει την ανθρώπινη προγονική φιγούρα από την οποία κατάγεται το ανθρώπινο γένος. Δεν υπήρξε ποτέ επίσημη ταύτιση της μίας με την άλλη στις θεολογικές διδασκαλίες των μεγάλων θρησκευτικών παραδόσεων. Αντίθετα, κάθε παράδοση αναγνωρίζει ότι πρόκειται για ξεχωριστά πρόσωπα: η Λίλιθ ως μύθος ή πνεύμα και η Εύα ως ιστορικό (για τους πιστούς) πρόσωπο. Οι διαφορές στην ερμηνεία τους – από την εβραϊκή λαογραφία μέχρι τη χριστιανική θεολογία και τις γνωστικές κοσμογονίες – επιβεβαιώνουν ακριβώς αυτή τη διάκριση και τον ιδιαίτερο συμβολισμό που φέρει καθεμιά.
