Τον έχουν αποκαλέσει «λευκό ιππότη της ακαδημαϊκής κοινότητας», «ταραχοποιό υπέρ της αλήθειας» και «επίμονο κριτή». Ο Λόνι Μπεζανσόν, επίκουρος καθηγητής Οπτικοποίησης Δεδομένων στο Πανεπιστήμιο Λίντσοπινγκ (Linköping University) στη Σουηδία, είναι κυρίως γνωστός για τις ερευνητικές του προσπάθειες να αποκαλύπτει απάτες σε επιστημονικά άρθρα.
Σε μια περίοδο που η επιστημονική κοινότητα συγκλονίζεται από σκάνδαλα, ο Λόνι Μπεζανσόν θεωρείται ένας από τους πιο δραστήριους επιστημονικούς ντετέκτιβ, καθώς αποφάσισε να αξιοποιήσει την εμπειρία του στην ερευνητική μεθοδολογία και τη στατιστική για να εντοπίζει απάτες, υπερασπιζόμενος τη διαφάνεια.
Μόλις τον περασμένο μήνα, σε μελέτη που εκπονήθηκε ύστερα από ανάθεση από τη Διεθνή Μαθηματική Ένωση (IMU) και τη Γερμανική Μαθηματική Ένωση (DMV), μια διεθνής ομάδα συγγραφέων αποκάλυψε συστηματικές απάτες σε ερευνητικές εργασίες στον τομέα των Μαθηματικών. Η μελέτη αναφέρει μερικά κραυγαλέα παραδείγματα, όπως την αποκάλυψη το 2019 ότι ένα πανεπιστήμιο που παρουσιαζόταν να έχει τον μεγαλύτερο αριθμό ερευνητών παγκόσμιας κλάσης στα μαθηματικά δεν είχε καν τα μαθηματικά ως αντικείμενο σπουδών. Το παραπάνω δεν είναι το μόνο παράδειγμα απάτης που έχει σημειωθεί τα τελευταία χρόνια. Επιστημονικά άρθρα δημοσιεύονται με παραποιημένα ή ανύπαρκτα δεδομένα, εταιρείες προσφέρουν υπηρεσίες επηρεασμού των ετεροαναφορών και άλλες, γνωστές ως «εργαστήρια παραγωγής ερευνών», γράφουν επιστημονικές μελέτες κατά παραγγελία.
Ο Λόνι Μπεζανσόν, τον οποίο συναντήσαμε στο 12ο Heidelberg Laureate Forum, συμμετείχε σε πάνελ για την επιστημονική ακεραιότητα. Στις αίθουσες και τους διαδρόμους του φόρουμ το θέμα της απάτης σε επιστημονικές έρευνες ήταν συχνό θέμα συζήτησης και το πάνελ δέχθηκε πλήθος ερωτήσεων από το κοινό.
«Το πρόβλημα της ακεραιότητας της έρευνας είναι τεράστιο και νομίζω ότι έχει πολύ μεγάλο αντίκτυπο στην κοινωνία, με τρόπους που δεν φανταζόμαστε», λέει ο ίδιος σε συνέντευξή του στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Όπως περιγράφει, δεν είναι μόνο η κατασπατάληση εκατομμυρίων από χρηματοδοτήσεις για έρευνες, αλλά και οι κίνδυνοι για τη δημόσια υγεία: από την απώλεια ευκαιριών για αποτελεσματικότερες θεραπείες για τους ασθενείς μέχρι την προώθηση φαρμάκων ως ασφαλή, τα οποία στην πραγματικότητα μπορεί να προκαλέσουν σημαντικές βλάβες στην υγεία.
Επιστημονικές απάτες την περίοδο της πανδημίας
Το τελευταίο συνέβη και κατά την περίοδο της πανδημίας του Covid-19, όταν ο Λόνι Μπεζανσόν μαζί με άλλους ερευνητές και δημοσιογράφους αποκάλυψαν σοβαρά μεθοδολογικά προβλήματα στην πολυσυζητημένη τότε έρευνα του Ινστιτούτου Μεσογειακών Λοιμώξεων της Μασσαλίας (IHU Marseille) και του τότε διευθυντή του, Ντιντιέ Ραούλ, για τη θεραπεία της Covid-19 με το φάρμακο κατά της ελονοσίας υδροξυχλωροκίνη. Το σχετικό επιστημονικό άρθρο που είχε δημοσιευθεί τον Μάρτιο του 2020, υποστηρίζοντας την αποτελεσματικότητα της υδροξυχλωροκίνης, είχε τεράστια απήχηση, με αποτέλεσμα κρατικοί αξιωματούχοι στη Γαλλία, ακόμα και ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, να υποστηρίζουν το συγκεκριμένο φάρμακο. Ωστόσο, η μελέτη στηρίχθηκε σε ένα πολύ μικρό δείγμα μόλις 26 ατόμων, από τους οποίους οι έξι αποχώρησαν από τη μελέτη και δεν λήφθηκαν υπ’ όψιν στην ανάλυση. Από αυτούς τους έξι, ένας πέθανε και τρεις μεταφέρθηκαν στην εντατική. Τελικά, το άρθρο αποσύρθηκε τον Δεκέμβριο του 2024, ενώ περαιτέρω διερεύνηση και σε άλλα άρθρα του ίδιου συγγραφέα αποκάλυψε εκτεταμένες παραβιάσεις της ερευνητικής δεοντολογίας.
Η περίπτωση του Ντιντιέ Ραούλ δεν ήταν η μοναδική, καθώς ο Λόνι εντόπισε κατά τη διάρκεια της πανδημίας και άλλες επιστημονικές έρευνες που αξιολογούνταν από κριτές σε μία μόνο ημέρα ή όπου οι συγγραφείς ήταν και εκδότες του περιοδικού στο οποίο δημοσιεύονταν. Αυτά τα συμβάντα ήταν που τον οδήγησαν στην απόφαση να ασχοληθεί ενεργά, στον ελεύθερο χρόνο του, με τη συστηματική διερεύνηση περιπτώσεων επιστημονικής απάτης.
«Απάτες συνέβαιναν και πριν από την Covid-19. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της πανδημίας δημοσιεύθηκαν ψευδείς αναλύσεις σε μεγάλα περιοδικά, οπότε είχαν μεγαλύτερο αντίκτυπο. Ξαφνικά υπήρχαν λιγότεροι έλεγχοι και όλα ήταν πιο βιαστικά. Και αυτό είναι κατανοητό, γιατί προσπαθούσαμε να απαντήσουμε στην πανδημία και αναζητούσαμε τρόπους για να ξεφύγουμε από αυτήν. Το αποτέλεσμα ήταν να διαρραγούν ορισμένες από τις δικλείδες ασφαλείας που υπήρχαν και να δημοσιευθούν περισσότερα ανακριβή άρθρα, και αυτό είχε τεράστιο αντίκτυπο στη δημόσια υγεία. Εγκρίθηκαν ή προωθήθηκαν φάρμακα που δεν έπρεπε να είχαν προωθηθεί», επισημαίνει ο κος Μπεζανσόν στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Τα προειδοποιητικά σημάδια της απάτης
Υπάρχουν ορισμένα προειδοποιητικά σημάδια που θέτουν σε εγρήγορση τον Λ. Μπεζανσόν και τους άλλους ντετέκτιβ και τους παροτρύνουν να διερευνήσουν περαιτέρω μια επιστημονική δημοσίευση: παραποιημένες από λογισμικά επιστημονικές ορολογίες (tortured phrases), κείμενα γραμμένα από τεχνητή νοημοσύνη, εικόνες που έχουν αντιγραφεί, εξαιρετικά σύντομος χρόνος αξιολόγησης από ομοτίμους ή άρθρα των οποίων οι μέθοδοι βασίζονται μόνο σε εργασίες που έχουν ανακληθεί.
Σε μια πρόσφατη έρευνα, ο Λόνι Μπεζανσόν και οι Γκιγιόμ Καμπανάκ, Σιρίλ Λαμπέ και Αλεξάντερ Μαγκαζίνοφ, ανακάλυψαν μία ακόμα απάτη σε συγκεκριμένα επιστημονικά περιοδικά: μια μέθοδο παραποίησης του αριθμού των ετεροαναφορών. Ειδικότερα, ετεροαναφορές που δεν υπήρχαν μέσα στο άρθρο, προστέθηκαν στα μεταδεδομένα αργότερα, κατά τη διάρκεια της καταχώρησης του μοναδικού ψηφιακού αναγνωριστικού των άρθρων (DOI). Με τον τρόπο αυτό οι ψεύτικες ετεροαναφορές δεν ήταν ορατές στον αναγνώστη, αλλά υπολογίζονταν κανονικά στις βάσεις δεδομένων, αλλοιώνοντας τις μετρήσεις. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα ότι μέσα από αυτή την πρακτική ένας ερευνητής έλαβε επιπλέον 3.100 ετεροαναφορές.
Λίγο πριν από τη δημοσίευση, οι συγγραφείς της μελέτης έλαβαν ένα ηλεκτρονικό μήνυμα με απειλές από τον εκδότη των περιοδικών, δεν πτοήθηκαν όμως. Τον περασμένο Αύγουστο, η μελέτη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό της Ένωσης για την Επιστήμη της Πληροφορίας και την Τεχνολογία (JASIST) έλαβε το βραβείο Καλύτερης Εργασίας του περιοδικού για το 2025, το οποίο θα απονεμηθεί τον ερχόμενο Νοέμβριο στην ετήσια συνάντηση της Ένωσης στις ΗΠΑ.
«Το βραβείο δείχνει ότι κάναμε τη δουλειά με σωστό τρόπο. Δεν είναι απλώς ότι βρήκαμε κάτι λάθος και το αναφέραμε. Είναι πραγματική έρευνα. Οι άνθρωποι βρίσκουν συνέχεια νέους τρόπους να εξαπατούν, η αποκάλυψη των οποίων ενέχει πολλή δουλειά. Πρέπει να εφαρμόζεις πρωτοποριακές μεθόδους για να μπορέσεις να καταλάβεις τι συμβαίνει», τονίζει ο κος Μπεζανσόν.
Οι επιστημονικοί ντετέκτιβ δεν δέχονται, όμως, μόνο απειλές. Είναι αποδέκτες της κριτικής συναδέλφων τους ότι τέτοιες έρευνες μειώνουν την εμπιστοσύνη των ανθρώπων στην επιστήμη. Ακόμα και αντιεμβολιαστές έχουν χρησιμοποιήσει τη δουλειά του Λόνι για να δείξουν ότι η επιστήμη δεν είναι αξιόπιστη. «Όμως, δεν το έχω πει ποτέ αυτό», ξεκαθαρίζει. «Αυτό που λέω είναι ότι ορισμένοι επιστήμονες κάνουν απάτες. Όμως συνολικά η επιστημονική μέθοδος είναι το εργαλείο που χρειαζόμαστε για να παίρνουμε δεδομένα σωστά και να παρατηρούμε τα πράγματα με τον λιγότερο υποκειμενικό τρόπο», υπογραμμίζει, και προσθέτει: «Το γεγονός ότι την κρίση αναπαραγωγιμότητας της επιστήμης ανέδειξαν επιστήμονες και τα όσα συμβαίνουν με τα ψεύτικα άρθρα αναδεικνύονται πάλι από επιστήμονες, στην πραγματικότητα δείχνει ότι ενδιαφέρονται για τον τομέα και δεν κάθονται άπραγοι. Συνολικά, οι επιστήμονες έχουν το συμφέρον της κοινωνίας και το συμφέρον της προώθησης της γνώσης στην καρδιά τους και γι’ αυτό προτιμούν να μιλούν δημόσια όταν βλέπουν κάτι να συμβαίνει».
«Να αλλάξουμε το πώς δουλεύει ο ακαδημαϊκός χώρος»
Ο Λόνι Μπεζανσόν εκτιμά ότι το σύστημα που έχει δημιουργηθεί στον ακαδημαϊκό χώρο με την υποχρέωση να έχουν οι επιστήμονες πολλές δημοσιευμένες εργασίες και ετεροαναφορές «δεν είναι βιώσιμο». «Οι άνθρωποι πιέζονται να κάνουν απάτες και θα πρέπει πραγματικά να σκεφτούμε γιατί έχουμε ένα σύστημα που το δημιούργησε αυτό εξαρχής».
Ο ίδιος προτείνει ότι «για να υπάρχει περισσότερη ακεραιότητα στην επιστήμη θα πρέπει να σταματήσουμε να μετράμε, αυτή την καθημερινή τρέλα με τον αριθμό των ετεροαναφορών, τον αριθμό των δημοσιευμένων εργασιών, τον δείκτη απήχησης των περιοδικών». Και καταλήγει, λέγοντας: «Όταν ξεκίνησα το διδακτορικό μου, πίστευα ότι επιστήμη ήταν οι συνεργατικές προσπάθειες μεταξύ όλων των ερευνητών στον κόσμο. Τώρα συνειδητοποιώ ότι ανταγωνίζομαι τους φίλους μου για να βρω χρήματα ώστε να κάνω τη δουλειά μου. Ίσως δεν θα έπρεπε να ανταγωνιζόμαστε. Θα πρέπει να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο δουλεύει ο ακαδημαϊκός χώρος».
Της Μαρίας Κουζινοπούλου
