Διαφάνεια και λογοδοσία
Δεξαμενές σκέψης και οργανώσεις (Access Now, Electronic Frontier Foundation) τονίζουν την ανάγκη για μεγαλύτερη διαφάνεια από πλευράς πλατφορμών. Προτείνουν μέτρα όπως τη δημοσίευση αναφορών με λεπτομέρειες για πόσα αιτήματα λογοκρισίας λαμβάνουν από κυβερνήσεις και πώς ανταποκρίνονται, τους ανεξάρτητους ελέγχους των αλγορίθμων ώστε να διαπιστώνεται αν ευνοούν ή καταπνίγουν συγκεκριμένα είδη περιεχομένου και μηχανισμούς έφεσης για χρήστες των οποίων το περιεχόμενο αφαιρέθηκε.
Η πρωτοβουλία Santa Clara Principles (2018) και οι νεώτεροι κανονισμοί της ΕΕ (DSA, 2022) πιέζουν προς αυτή την κατεύθυνση. Σκοπός είναι να περιοριστεί η αδιαφανής, αυθαίρετη λογοκρισία και να θεσπιστεί κάποιας μορφής λογοδοσία ώστε οι εταιρείες να μην δρουν ως ασυνείδητοι «ιδιώτες λογοκριτές», αλλά να εξισορροπούν υπεύθυνα την ασφάλεια με την ελευθερία του λόγου, υποκείμενες σε δημόσιο έλεγχο.
Η θεωρία του αντίθετου αποτελέσματος
Κάποιες μελέτες στην κοινωνική ψυχολογία προειδοποιούν ότι η υπερβολική λογοκρισία μπορεί να φέρει αντίθετα αποτελέσματα. Όταν οι άνθρωποι νιώθουν ότι φίμωσαν τις ιδέες τους, συχνά αντιδρούν με περαιτέρω ριζοσπαστικοποίηση ή μετακινούμενοι σε εναλλακτικά, ανεξέλεγκτα μέσα διάδοσης (όπως κρυπτογραφημένες πλατφόρμες και το «σκοτεινό διαδίκτυο» (dark web).
Για παράδειγμα, μια μελέτη υπέδειξε ότι όταν οι απόψεις κάποιου απορρίπτονται είτε μέσω λογοκρισίας είτε μέσω αντίθετης πληροφόρησης, υπάρχει τάση οι υποστηρικτές τους να πεισμώσουν και να συσπειρωθούν περισσότερο γύρω από αυτές. Αυτό έχει φανεί σε περιπτώσεις όπως η αντιμετώπιση θεωριών συνωμοσίας: η πλήρης απαγόρευσή τους σε δημοφιλείς πλατφόρμες οδήγησε πολλούς πιστούς να «μεταναστεύσουν» σε εξτρεμιστικά φόρουμ, καθιστώντας δυσκολότερο τον αντίλογο.
Οι ακαδημαϊκοί λοιπόν συνιστούν μια λεπτή ισορροπία· η διαγραφή πραγματικά επικίνδυνου περιεχομένου είναι αναγκαία, αλλά πρέπει να συνοδεύεται από ενίσχυση παιδείας, διαλόγου και έλεγχου των αφηγημάτων ώστε να μειώνεται η επιρροή των επικίνδυνων ιδεών, όπως και η πιθανότητα διόγκωσής τους από το αίσθημα δίωξης.
Κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες της ψηφιακής λογοκρισίας
Οι νέες μορφές λογοκρισίας στο διαδίκτυο δεν είναι αφηρημένα ζητήματα – έχουν χειροπιαστές συνέπειες σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο.
Επίδραση σε εκλογικές διαδικασίες
Η πρόσβαση σε ανεμπόδιστη πληροφόρηση αποτελεί κλειδί για ελεύθερες και δίκαιες εκλογές. Ωστόσο, σε πολλά κράτη, η τεχνική λογοκρισία και η χειραγώγηση περιεχομένου χρησιμοποιούνται για να επηρεάσουν την έκβαση των εκλογών. Σύμφωνα με το Freedom House, σε 25 από τις 41 χώρες που διεξήγαγαν ή προετοίμαζαν εθνικές εκλογές προσφάτως, οι ψηφοφόροι αναγκάστηκαν να αποφασίσουν «μέσα σε ένα περιβάλλον λογοκριμένης, στρεβλωμένης και αναξιόπιστης πληροφόρησης».
Συγκεκριμένα μοτίβα περιλαμβάνουν:
Περιορισμός της αντιπολίτευσης: Σε προεκλογικές περιόδους, κυβερνήσεις μπλοκάρουν ιστοσελίδες αντιπολιτευόμενων κομμάτων ή ανεξάρτητων ΜΜΕ, περιορίζοντας έτσι την δυνατότητα των αντιπολιτευομένων να προσεγγίσουν ψηφοφόρους. Για παράδειγμα, αναφέρεται ότι σε πολλές χώρες το κυβερνών κόμμα επιβάλλει φραγή σε ειδησεογραφικές σελίδες ή πλατφόρμες επικοινωνίας της αντιπολίτευσης, ώστε να «σιγήσει» η κριτική φωνή κατά την προεκλογική εκστρατεία.
Διακοπή πρόσβασης στο διαδίκτυο την ημέρα των εκλογών: Έχει παρατηρηθεί τάση σε ανελεύθερα καθεστώτα (Ουγκάντα το 2021, Λευκορωσία το 2020) να διακόπτεται το διαδίκτυο ή τα μέσα κοινωνικής δικτύωσεις τις ημέρες γύρω από την ψηφοφορία. Αυτό εμποδίζει την ανεξάρτητη ενημέρωση για παρατυπίες, καταστέλλει τον συντονισμό παρατηρητών και απομονώνει τους πολίτες.
Προπαγάνδα & παραπληροφόρηση: Παράλληλα με τη λογοκρισία, οι κυβερνήσεις χρησιμοποιούν στρατούς από διαδικτυακά τρολ ή φιλικά ΜΜΕ για να πλημμυρίσουν το διαδίκτυο με φιλοκυβερνητική ρητορική και θεωρίες που υπονομεύουν τους πολιτικούς αντιπάλους. Σε τουλάχιστον 21 από τις 41 χώρες με πρόσφατες εκλογές, καταγράφηκε έντονη διαδικτυακή παραπληροφόρηση από φιλοκυβερνητικούς σχολιαστές, που συχνά έσπειρε αμφιβολίες για την ακεραιότητα της ψηφοφορίας και διάβρωσε την εμπιστοσύνη των πολιτών στη δημοκρατική διαδικασία.
Μείωση διαφάνειας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: Την ίδια περίοδο, οι μεγάλες πλατφόρμες (Twitter, Facebook) περιόρισαν ορισμένα εργαλεία διαφάνειας πολιτικών διαφημίσεων ή δεν δημοσίευσαν έγκαιρα εκθέσεις για την αντιμετώπιση ψευδών ειδήσεων, λόγω και εσωτερικών περικοπών. Το αποτέλεσμα ήταν να δυσχεραίνεται το έργο ανεξάρτητων ερευνητών που προσπαθούσαν να αποκαλύψουν εκστρατείες επιρροής ή ψεύδη σχετικά με τις εκλογές.
Οι πρακτικές αυτές υπονομεύουν την ισότιμη συμμετοχή. Όπως σημειώνει το Freedom House, η συνδυασμένη δράση λογοκρισίας και προπαγάνδας «υποσκάπτει τη δυνατότητα των ψηφοφόρων να λάβουν ενημερωμένες αποφάσεις, να συμμετάσχουν πλήρως στην εκλογική διαδικασία και να ακουστεί η φωνή τους». Χαρακτηριστικό παράδειγμα υπήρξε η Τουρκία, όπου πριν τις εκλογές του 2023 φιμώθηκαν διαδικτυακά αντιπολιτευόμενες πηγές και παράλληλα διακινήθηκαν ψευδείς ειδήσεις περί νοθείας, διαβρώνοντας την εμπιστοσύνη στο αποτέλεσμα.
Επιδράση σε κοινωνικές διαδηλώσεις και εξεγέρσεις
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν αναδειχθεί σε βασικά εργαλεία για την οργάνωση διαδηλώσεων, κινημάτων και εξεγέρσεων – από την Αραβική Άνοιξη μέχρι τα σύγχρονα κινήματα #MeToo ή διαμαρτυρίες κατά αυταρχικών μέτρων. Συνεπώς, οι κυβερνήσεις που στοχοποιούνται από τη λαϊκή δυσαρέσκεια καταφεύγουν συχνά σε ψηφιακή καταστολή για να περιορίσουν το κύμα διαμαρτυρίας.
Όπως ήδη αναφέρθηκε, μετά τον θάνατο της 22χρονης Mahsa (Jhina) Amini τον Σεπτέμβριο 2022, σφοδρές αντικαθεστωτικές διαδηλώσεις ξέσπασαν σε όλο το Ιράν. Οι διαδηλωτές βασίζονταν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να συντονίσουν δράσεις και να διαδώσουν βίντεο – γυναίκες που έκαιγαν τα χιτζάμπ τους έγιναν παγκόσμια σύμβολα αντίστασης. Οι αρχές απάντησαν με βίαιη καταστολή στον δρόμο και ψηφιακή συσκότιση. Η πρόσβαση στο διαδίκτυο διακόπηκε για μέρες ολόκληρες σε περιοχές όπως η Τεχεράνη και το ιρανικό Κουρδιστάν, ενώ δημοφιλείς εφαρμογές (Instagram, WhatsApp) μπλοκαρίστηκαν πανεθνικά.
Ένας ερευνητής περιέγραψε ότι «η διακοπή πρόσβασης στο διαδίκτυο πρέπει να γίνει αντιληπτή ως προέκταση της βίας και καταστολής που συμβαίνει στον φυσικό χώρο» – ουσιαστικά η κυβέρνηση μετέφερε την καταστολή και στο ψηφιακό πεδίο, για να αποτρέψει τη διάχυση του κινήματος πέρα από τα σύνορα και να δυσκολέψει την εσωτερική οργάνωση. Το αποτέλεσμα ήταν ότι οι διαδηλωτές αποκόπηκαν από μέσα επικοινωνίας, η ενημέρωση του έξω κόσμου για την έκταση της καταστολής περιορίστηκε, και πολλοί ακτιβιστές στοχοποιήθηκαν μέσω παρακολούθησης στις εναλλακτικές πλατφόρμες όπου κατέφυγαν.
Όταν ο στρατός ανέτρεψε τη δημοκρατική κυβέρνηση της Μιανμάρ το 2021, εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες βγήκαν στους δρόμους και ταυτόχρονα εξέφρασαν διαδικτυακά την αντίστασή τους. Οι νέες αρχές επέβαλαν αμέσως διακοπή πρόσβασης στο διαδίκτυο κάθε βράδυ, απέκλεισαν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Twitter) και έκλεισαν εντελώς το δίκτυο δεδομένων κινητής τηλεφωνίας επί μήνες. Αυτό παρέλυσε τον συντονισμό του κινήματος πολιτικής ανυπακοής και έδωσε χρόνο στη χούντα να εφαρμόσει στρατιωτικό νόμο.
Έκτοτε, η Μιανμάρ έχει επιβάλει ένα από τα πιο αυστηρά καθεστώτα λογοκρισίας, με μόνιμη φραγή δεκάδων ιστοσελίδων ειδήσεων, συλλήψεις ανθρώπων για διαδικτυακά σχόλια και πρόσφατα την απαγόρευση των VPN. Οι πολίτες αναφέρουν ότι αυτό έχει οδηγήσει σε ένα καθεστώς φόβου – πολλοί φοβούνται να αναρτήσουν οτιδήποτε, ενώ το κίνημα πέρασε σε εφαρμογές κρυπτογραφημένων μηνυμάτων και του «σκοτεινού διαδικτύου» (dark web) για να διαφύγει της παρακολούθησης.
Η Ινδία, αν και δημοκρατία, χρησιμοποιεί επιλεκτικά διακοπές internet για να καταστείλει αναταραχές. Στο Κασμίρ, όπου υπάρχει αποσχιστικό κίνημα, τα τελευταία χρόνια οι αρχές διακόπτουν την πρόσβαση στο διαδίκτυο σχεδόν κάθε φορά που ξεσπούν διαδηλώσεις ή συγκρούσεις. Το 2019-20, μάλιστα, επέβαλαν στο Κασμίρ τη μεγαλύτερη συνεχή διακοπή πρόσβασης στο διαδίκτυο που έχει καταγραφεί σε δημοκρατική χώρα: σχεδόν 7 μήνες αποκλεισμού.
Αυτό το «ψηφιακό μπλακάουτ» είχε σοβαρές κοινωνικές συνέπειες όπως οικονομική απομόνωση (ανεστάλησαν ηλεκτρονικές συναλλαγές, επιχειρήσεις κατέρρευσαν) και εκπαιδευτικό αποκλεισμό (οι μαθητές δεν μπορούσαν να παρακολουθήσουν διαδικτυακά μαθήματα), πέρα από το προφανές φίμωμα της πολιτικής έκφρασης. Ακτιβιστές χαρακτηρίζουν αυτή την πρακτική ως «ομαδική τιμωρία» ενός ολόκληρου πληθυσμού και παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων.
Γενικό συμπέρασμα είναι πως η ψηφιακή λογοκρισία χρησιμοποιείται από τα κράτη για να προλάβει ή να περιορίσει κοινωνικές εκρήξεις. Αν και ενίοτε οι αρχές ισχυρίζονται ότι τα μέτρα αυτά λαμβάνονται για «λόγους δημόσιας ασφάλειας» ή για να σταματήσει η διάδοση βίας, στην πράξη φιμώνουν και απομονώνουν τις φωνές διαμαρτυρίας. Αυτό έχει μακροπρόθεσμα αποτελέσματα· οι κοινωνίες συνηθίζουν σε ένα καθεστώς όπου η πληροφόρηση δεν είναι ποτέ δεδομένη, ενώ εδραιώνεται ένα κλίμα φόβου και αυτολογοκρισίας ακόμη και όταν το διαδίκτυο είναι ανοιχτό.
Περιορισμός του λόγου ακτιβιστών και δημοσιογράφων
Ίσως η πιο απτή ανθρώπινη συνέπεια της λογοκρισίας είναι ο διωγμός μεμονωμένων ανθρώπων – ακτιβιστών, δημοσιογράφων, καλλιτεχνών – για όσα λένε διαδικτυακά. Η ψηφιακή εποχή έχει δώσει βήμα σε πλήθος νέων φωνών, αλλά τα αυταρχικά καθεστώτα έχουν απαντήσει με επιθετικές διώξεις.
Το Freedom House (2024) κατέγραψε ότι σε 3 από κάθε 4 χώρες της μελέτης του, χρήστες του διαδικτύου συνελήφθησαν για μη βίαιες εκφράσεις τους στο διαδίκτυο. Σε 43 χώρες μάλιστα, άνθρωποι δέχθηκαν σωματικές επιθέσεις ή και δολοφονήθηκαν ως αντίποινα για διαδικτυακή τους δραστηριότητα – αριθμός ρεκόρ, που αναδεικνύει την αυξημένη στοχοποίηση ψηφιακών φωνών.
Στην Κίνα, πληθώρα δημοσιογράφων, νομικών και blogger έχουν φυλακιστεί με κατηγορίες όπως «υποκίνηση ανατρεπτικής προπαγάνδας». Εκτός από την περίπτωση του blogger Σου Τζιγιόνγκ [Xu Zhiyong], το 2023 συνέβη κάτι τραγικό. Ο Σουν Λιν [Sun Lin], βετεράνος δημοσιογράφος και ακτιβιστής, πέθανε μετά από ξυλοδαρμό από την κινεζική αστυνομία – φέρεται ότι τον είχαν στοχοποιήσει λόγω αναρτήσεών του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσεις που επέκριναν τον πρόεδρο Σι Τζινπίνγκ. Οι κινεζικές αρχές προσπάθησαν να λογοκρίνουν κάθε διαδικτυακή αναφορά στον θάνατό του, ώστε να μην γίνει σύμβολο αντίστασης.
Στη Ταϊλάνδη, μια νεαρή ακτιβίστρια υπέρ της δημοκρατίας καταδικάστηκε το 2024 σε 25 χρόνια φυλάκιση για 18 αναρτήσεις της στο X που θεωρήθηκαν προσβλητικές για τον βασιλιά – βάσει του αυστηρού νόμου lèse-majesté. Η ποινή σοκάρει, αλλά καταδεικνύει πώς η ψηφιακή έκφραση αντιμετωπίζεται με νόμους άλλοτε φτιαγμένους για τον αναλογικό κόσμο.
Στη Σαουδική Αραβία, το 2022 έγινε διεθνώς γνωστή η υπόθεση της Σάλμα αλ Σεμπάμπ [Salma al-Shehab]· μια φοιτήτρια και μητέρα που καταδικάστηκε σε 34 χρόνια φυλάκισης επειδή αναδημοσίευσε αναρτήσεις ακτιβιστών και επέκρινε το καθεστώς στο Twitter. Η ποινή της – από τις πιο βαριές που έχουν επιβληθεί για διαδικτυακή έκφραση – έστειλε μήνυμα τρόμου σε οποιονδήποτε θα σκεφτόταν να ασκήσει διαδικτυακή κριτική στο βασίλειο.
Σε απολυταρχικά καθεστώτα όπως η Βόρεια Κορέα ή η Ερυθραία, οποιοσδήποτε πιαστεί να διαδίδει ανεξάρτητα πληροφορίες (π.χ. στέλνοντας νέα σε ξένους ιστότοπους μέσω κινητού) κινδυνεύει με εξοντωτικές ποινές, ακόμη και θάνατο. Αυτές οι χώρες κρατούν το λαό τους σε ψηφιακό σκοτάδι – ό,τι δεν ελέγχεται από το καθεστώς θεωρείται αυτομάτως εχθρικό.
Η στοχοποίηση αυτή έχει ως αποτέλεσμα ένα κλίμα αυτολογοκρισίας. Δημοσιογράφοι σε χώρες όπως η Ρωσία και η Τουρκία συχνά επιβάλλουν οι ίδιοι περιορισμούς στα κείμενά τους στο διαδίκτυο, υπό τον φόβο διώξεων με νόμους περί «ψευδών ειδήσεων» ή «προσβολής του έθνους». Ακόμη και σε δημοκρατίες, παρατηρείται ότι δημόσια πρόσωπα διστάζουν να εκφραστούν ανοιχτά στο διαδίκτυο όταν κυριαρχεί πολωμένη ατμόσφαιρα ή συστηματική «κουλτούρα ακύρωσης» (cancel culture), που είναι μια μορφή κοινωνικής λογοκρισίας δια στιγματισμού.
Εν τέλει, η νέου τύπου λογοκρισία πλήττει πρωτίστως τους ακτιβιστές και τους ανεξάρτητους δημοσιογράφους – αυτούς δηλαδή που η φωνή τους είναι κρίσιμη για την κοινωνική αλλαγή. Σε αρκετές περιπτώσεις, βέβαια, η προσπάθεια φίμωσής τους πυροδοτεί διεθνείς αντιδράσεις και κυρώσεις – μετά τις εκτελέσεις δύο νέων στο Ιράν για αναρτήσεις τους, επιβλήθηκαν κυρώσεις σε Ιρανούς αξιωματούχους από δυτικές χώρες. Μακροπρόθεσμα, όμως, η αποδυνάμωση των ακτιβιστικών φωνών μέσω λογοκρισίας στερεί από την κοινωνία έναν ζωτικό μηχανισμό λογοδοσίας της εξουσίας.
