Μετάφραση: Αλία Ζάε
Ακολουθώντας την εικονογράφηση του Γκυστάβ Ντορέ για το επικό ποίημα του 17ου αιώνα που έγραψε ο Τζον Μίλτον, είδαμε πώς εκδιώχθηκαν ο Σατανάς και οι άλλοι επαναστατημένοι άγγελοι από τον Παράδεισο, αφότου ξεκίνησαν τον πόλεμο κατά του Θεού. Είδαμε επίσης πώς συγκέντρωσε και πάλι ο Σατανάς τα στρατεύματά του και έγινε βασιλιάς της Κόλασης. Σε αυτό το άρθρο, ερευνούμε γιατί φεύγει ο Σατανάς από την Κόλαση και τι ανακαλύπτει στις πύλες.
Μετά από την ανοικοδόμηση του Πανδαιμόνιου, της αυτοκρατορίας των επαναστατημένων αγγέλων, ο Σατανάς στέφεται βασιλιάς και αρχίζει να μελετά πώς θα μπορούσαν να πάρουν εκδίκηση μαζί με τον στρατό του. Όλοι συμφωνούν ότι είναι μάταιο να επιτεθούν ξανά στον Θεό στον Παράδεισο. Γνωρίζουν καλά ότι δεν έχουν καμία ελπίδα να νικήσουν. Ωστόσο, κάποιοι άγγελοι λένε ότι θα προτιμούσαν να πάψουν να υπάρχουν παρά να συνεχίσουν να ζουν στη φρίκη της Κολάσεως.
Τίθεται το ζήτημα να ζητήσουν συγχώρεση από τον Θεό, αλλά ούτε να ζήσουν υπό την εξουσία Του θέλουν. Πιστεύουν ότι ζητώντας έλεος και συγχώρεση θα γίνουν υποτελείς του Θεού και καθώς το μίσος τους τους τυφλώνει, δεν μπορούν να δουν πόσο σοφή κίνηση θα ήταν η υποταγή τους.
Ο Βεελζεβούλ, δεύτερος αρχηγός μετά τον Σατανά, προτείνει κάτι άλλο για να εκδικηθούν τον Θεό:
«Κάτι καλό μπορεί να βγει με τον αιφνιδιασμό
είτε με της Κολάσεως τη φωτιά
Αν κάψουμε την Πλάση είτε αν την πάρουμε
Άπασα για δικιά μας και διοικήσουμε,
Όπως εμάς μας διοικούσαν, τους κακομοίρηδες κατοίκους.
Κι αν δεν τους διοικήσουμε, τότε ας τους παρασύρουμε,
Να έρθουν με το μέρος μας και τότε ο Θεός
Εχθρός γι’ αυτούς θε να’ ναι και με το χέρι Του
μετανιωμένος το δημιούργημά Του θ’ απαλείψει.»
(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Δεύτερο)
Τα παιδιά του Σατανά
Ο Σατανάς επικροτεί την ιδέα και αποφασίζει να περάσει μόνος του μέσα από τη φρίκη της Κολάσεως για να πάει στη γη. Διασχίζει την Κόλαση και φτάνει στις πύλες της. Ο Μίλτον περιγράφει τη σκηνή ως εξής:
«Μπροστά στην πύλη κάθονταν
Σε κάθε της πλευρά από μια, με σχήμα φοβερό,
Μία γυναίκα όμορφη απ’ τον κορμό και πάνω,
Τέρας φολιδωτό πιο κάτω, ένα γιγάντιο ερπετό
Μ’ ένα κεντρί θανατηφόρο: γύρω από τη μέση της
Αγέλη από σκυλιά της Κόλασης που γάβγιζαν
Αδιάλειπτα με τα τεράστια, Κερβερικά τους στόματα
Και χτύπααν απαίσιο κουδούνι: μα όταν έγερναν,
Στη μήτρα της μέσα θα μπαίνανε σουρτά, κι εκεί
Φωλιάζαν, ακόμα αλυχτώντας και ουρλιάζοντας
Αόρατα, από μέσα […]
Η άλλη μορφή,
Αν τέτοιο τίτλο μπορούσες να της δώσεις
Αφού μορφή καμμιά δεν είχε
Σαν κόκκαλο ή μέλος ή αρθρώσεις
Κι ούτε ουσία – Φάντασμα να την πεις μπορούσες τη σκιά,
Έτσι το κάθε μέλος έμοιαζε. Και μαύρη στεκόταν σαν τη Νυχτιά,
Σαν δέκα Ερινύες άγρια και τρομερή σαν Κόλαση,
Βέλος σειώντας φοβερό. Κι αυτό που έμοιαζε κεφάλι του
Με κάτι σαν κορώνα ήτανε στολισμένο.»
(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Δεύτερο)
Ποια είναι αυτά τα δύο όντα που φυλάνε την πύλη της Κόλασης; Το ένα, μισό γυναίκα και μισό ερπετό, με τον Κέρβερο να γαβγίζει αγριεμένος ακόμα και μέσα από τη μήτρα της. Το άλλο ένα άμορφο φάντασμα, που κινείται απότομα προς το μέρος του Σατανά.
Αυτός τα κοιτάζει και τα δύο με αηδία, γιατί είναι πράγματι φρικτά πλάσματα. Προειδοποιεί το βίαιο φάντασμα να σταματήσει, αλλιώς θα νιώσει την οργή του. Το πλάσμα που είναι μισό γυναίκα, μισό ερπετό εξηγεί πώς έχουν τα πράγματα.
Η ίδια είναι η Αμαρτία, κόρη του Σατανά που γεννήθηκε από το κεφάλι του όταν αυτός, ψηλά στον ουρανό, άρχισε να συνωμοτεί ενάντια στον Θεό. Στον Παράδεισο θεωρούνταν όμορφη και οι άλλοι συνωμότες την αγαπούσαν. Ο Σατανάς την ερωτεύτηκε – ή τουλάχιστον το κομμάτι του εαυτού του που είδε σε αυτήν – και έπιασε μαζί της το φάντασμα, τον Θάνατο.
Όταν τελείωσε ο πόλεμος, πετάχτηκαν όλοι στην Κόλαση και στην Αμαρτία δόθηκε το κλειδί και η εντολή να φυλάει την πύλη. Εκεί γέννησε τον Θάνατο, γιο του Σατανά και δικό της. Αργότερα, ο Θάνατος την κυνήγησε μέχρι που την κατάφερε κι έκανε μαζί της το πολυκέφαλο τερατώδες σκυλί που τη βασανίζει αδιάκοπα. Αφότου είπαν την ιστορία τους, οι τρεις τους συμφωνούν να συνεργαστούν για να καταστρέψουν τη νέα δημιουργία του Θεού και η Αμαρτία με τον Θάνατο αφήνουν τον Σατανά να βγει από την Κόλαση.
Τα δυο τέρατα του Ντορέ
Ο Ντορέ επέλεξε να απεικονίσει τη σκηνή με ήπιο τρόπο, επιλέγοντας τη στιγμή που φτάνει ο Σατανάς στην πύλη. Η πόζα που έχει είναι αυτή που έχει και στις περισσότερες εικόνες: στέκεται όρθιος πάνω από τις δυο άλλες μορφές, με το δόρυ του στο ένα χέρι και με το άλλο χέρι τεντωμένο προς τα δυο πλάσματα.
Αν και στέκεται ψηλότερα από αυτά, ο τρόπος που έχει φωτίσει ο Ντορέ τη σκηνή καθοδηγεί την προσοχή μας στο πιο σημαντικό στοιχείο της: εδώ, στις δυο μορφές μπροστά από την πύλη.
Η μορφή που αυτοαποκαλείται Αμαρτία αναπαρίσταται όπως την περιγράφει το κείμενο, μισή γυναίκα και μισή ερπετό. Απλώνει και αυτή το Χέρι της προς τον Σατανά, σαν να μιλά μαζί του. Η άλλη μορφή – που μορφή δεν έχει, ο Θάνατος – αν και θα έπρεπε να είναι μια σκοτεινή μάζα, στην εικόνα αναπαρίσταται με φτερά. Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε τη νοητή γραμμή που σχηματίζουν τα απλωμένα χέρια του Σατανά και της Αμαρτίας. Αφ’ ενός μεν δείχνουν την επικοινωνία που υπάρχει μεταξύ τους, σύμφωνα με το κείμενο, αφ’ ετέρου δημιουργούν μια σύνδεση και μας υποβάλλουν την ιδέα ότι ο Σατανάς οδηγεί κατευθείαν στην Αμαρτία και η Αμαρτία στον Σατανά.
Αλλά, πάλι, επειδή δεν είναι απολύτως σαφές ποιον ακριβώς δείχνει με το χέρι του ο Σατανάς, μπορούμε να εικάσουμε ότι δείχνει τον Θάνατο. Σε αυτή την περίπτωση, η Αμαρτία οδηγεί στον Σατανά και ο Σατανάς στον Θάνατο.
Ο Σατανάς, η Αμαρτία και ο Θάνατος: ξεπερνώντας τα τέρατα
Ο Μίλτον μας βοηθά να καταλάβουμε πώς ερμηνεύει ο ίδιος αυτό το σχήμα. Η Αμαρτία γεννιέται από το κεφάλι του Σατανά, όταν αυτός συνωμοτεί ενάντια στον Θεό. Αυτό αμέσως μας δείχνει τη φύση της Αμαρτίας: εφόσον γεννιέται από την αντίδραση στον Θεό, ενσαρκώνει την αντίδραση (ή αντίσταση) στον Θεό. Στον ουρανό φαινόταν όμορφη (ίσως επειδή όλα στον ουρανό φαίνονται όμορφα – Σ.τ.Μ.), αλλά στην Κόλαση η πραγματική της φύση αποκαλύπτεται και μοιάζει μισή γυναίκα και μισή ερπετό. Η μορφή της μας βοηθά να καταλάβουμε άλλο ένα χαρακτηριστικό της: ότι, αν και μπορεί να δείχνει επιφανειακά όμορφη, κάτω από την ομορφιά της υπάρχει ασχήμια.
Και ο Θάνατος; Αυτός γεννιέται ως παιδί του Σατανά με την Αμαρτία, γιατί ο πρώτος βλέπει τον εαυτό του – την ομορφιά του – στη δεύτερη. Συνεπώς, ο Θάνατος είναι ο καταστροφικός συνδυασμός των χαρακτηριστικών της Αμαρτίας – αντίδραση στον Θεό, επενδεδυμένη με ομορφιά – με τη ματαιοδοξία του Σατανά. Εδώ, όπως και στο προηγούμενο άρθρο της σειράς, ισχύει και πάλι το αρχαίο ρητό «όπως πάνω έτσι και κάτω» και η συγκεκριμένη σκηνή παραπέμπει στην Αγία Τριάδα, της οποίας είναι η αντιστροφή. Όπως, δηλαδή, στον Ουρανό υπάρχει η Αγία Τριάδα του Πατέρα, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, αντίστοιχα η τριάδα της Κόλασης έχει έναν πατέρα (τον Σατανά), μια κόρη (την Αμαρτία) και ένα πνεύμα-φάντασμα, τον Θάνατο.
Τι μπορεί να σημαίνουν όλα αυτά για εμάς; Ο φιλόσοφος Φρειδερίκος Νίτσε είχε πει ότι «όποιος πολεμάει με τέρατα πρέπει να προσέξει να μην γίνει κι ο ίδιος στην πορεία τέρας». Αλλά για να προσέξουμε, πρέπει κατ’ αρχάς να γνωρίζουμε τι είναι ένα τέρας ώστε να φυλαγόμαστε από τα στοιχεία και χαρακτηριστικά που θα μας μεταμόρφωναν σε κάτι τέτοιο.
Εν προκειμένω, τα τέρατα του Μίλτον είναι ο Σατανάς, η Αμαρτία και ο Θάνατος. Μαζί, συνιστούν την αντίσταση στο θείον και στην καλοσύνη του Θεού. Τα όμορφα πράγματα μπορούν να ξυπνήσουν τη ματαιοδοξία μας και να μας απομακρύνουν από την αγνή, βαθιά αγάπη για τον Θεό και τους συνανθρώπους μας. Ίσως η αναγνώριση ενός τέρατος ως τέτοιου να είναι και το πρώτο βήμα για να το υπερβούμε.
Ο Γκυστάβ Ντορέ [Gustav Doré, 1832-1883] ήταν ένας ιδιαίτερα παραγωγικός καλλιτέχνης του 19ου αιώνα. Εικονογράφησε με τα χαρακτικά του μερικά από τα σπουδαιότερα έργα της κλασικής Δυτικής λογοτεχνίας, περιλαμβανομένων της Βίβλου, του «Απολεσθέντα Παραδείσου» και της «Θείας Κωμωδίας». Στη σειρά «Οι ιδέες και οι εικόνες του Γκυστάβ Ντορέ», θα εμβαθύνουμε στις ιδέες που ενέπνευσαν τον Ντορέ και στις εικόνες που γεννήθηκαν.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
* Η απόδοση των στίχων του Μίλτον είναι από τη μετάφραση του Αθανασίου Δ. Οικονόμου, εκδ. Οδός Πανός, τρίτη έκδοση, Αθήνα 2015.
