Στο προηγούμενο άρθρο της σειράς «Ο ‘Απολεσθείς Παράδεισος’ μέσα από τα μάτια και τις εικόνες του Γκυστάβ Ντορέ» είδαμε τη συνάντηση του Σατανά με τα παιδιά του, την Αμαρτία και τον Θάνατο, στην πύλη της Κολάσεως, όπως την περιγράφει ο Τζον Μίλτον στο επικό του ποίημα. Τον αφήνουν να περάσει την πύλη και ο Σατανάς συνεχίζει το ταξίδι του προς το νέο δημιούργημα του Θεού, τη Γη.
Ο Θεός, ο Σατανάς και το ανθρώπινο μέλλον
Στη συνέχεια, βλέπουμε τον Θεό να παρακολουθεί τον Σατανά από τον ουρανό και να λέει ότι γνωρίζει για τους πειρασμούς με τους οποίους θα προσπαθήσει να δελεάσει τους ανθρώπους. Εξηγεί το μέγεθος της κακίας του Σατανά, αναφέροντας ότι το μίσος του προέρχεται μέσα από τον ίδιο του τον εαυτό. Εντούτοις, οι άνθρωποι που θα παρασυρθούν από τα έργα του, δεν θα κριθούν εξίσου αυστηρά, καθώς δεν μισούν τον Θεό μέσα στην καρδιά τους, αλλά Του αντιστέκονται επειδή ξεγελάστηκαν από τον Σατανά.
Ο Θεός ρωτά τα άλλα πλάσματα του Παραδείσου ποιο θα θυσιαστεί για την αιώνια ζωή των ανθρώπων. Μόνον ο Ιησούς, ο Υιός Του, προσφέρεται και ο Θεός επαινεί την αγάπη και τη συμπόνια Του.
Η πτήση του Σατανά προς τη γη
Εν τω μεταξύ, ο Σατανάς ψάχνει ματαίως να βρει τη Γη, ώσπου συναντά έναν από τους επτά αρχαγγέλους, τον Ουριήλ, ο οποίος είναι αφιερωμένος σε στοχασμούς κοιτώντας μακριά. Γνωρίζοντας ότι ο αρχάγγελος θα τον αποπέμψει αν καταλάβει ποιος είναι, ο Σατανάς αλλάζει τη μορφή του:
«Χαρά στο πνεύμα το λερό, μ΄ελπίδα τώρα
Που ηύρε έναν οδηγό την πτήση του να στείλει
Στ’ ανθρώπου τον Παράδεισο, τ’ ωραίο σπίτι,
αισίως το ταξίδι του αυτός να τερματίσει
και ο δικός μας ο καημός και θρήνος ν’ αρχινίσει.
Ν’ αλλάξει όμως πρώτιστα τη βδελυρή μορφή του […]
Σαν νέο χερουβείμ να δείξει.»
(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Τρίτο)
Μεταμορφωμένος σε χερουβείμ, λοιπόν, πλησιάζει ο Σατανάς τον Ουριήλ και τον ρωτά που βρίσκεται η Γη, για να δει με τα μάτια του και να θαυμάσει τον νέο δημιούργημα του Θεού. Ο Ουριήλ ξεγελιέται και του περιγράφει τη Γη και πώς μπορεί να τη βρει:
«Είδα πώς με τον Λόγο Του το Χάος,
Του κόσμου το υλικό, μαζεύτηκε:
Άκουσ’ η σύγχυση και με μεγάλο σάλο
Υπάκουσε, τ’ άπειρο συγκρατήθηκε.
Και με τη δεύτερη την προσταγή χάνεται το σκοτάδι,
Φέγγει το φως, και μπαίνει η τάξη […]
Κοιτά εκεί στα χαμηλά ’κείνη τη σφαίρα
Που η δώθε της πλευρά το φως αντανακλάει.
’Κείν’ είν’ η γη, το σπίτι του ανθρώπου [..] »
(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Τρίτο)
Οι αντιθέσεις του Ντορέ
Στην εικόνα του Ντορέ, ο Σατανάς είναι μια σκοτεινή μορφή που κατευθύνεται προς τη γη, η οποία φωτίζεται από θεϊκό φως, κάτι που μας υπενθυμίζει ότι, παρά τις προσπάθειες του Σατανά, η γη και οι κάτοικοί της έχουν δημιουργηθεί από τον Θεό και έχουν θεϊκή φύση.
Σύννεφα τη σκεπάζουν, εκτός από ένα σημείο όπου λάμπει το ουράνιο φως. Ίσως τα σύννεφα να συμβολίζουν τη σύγχυση και το χάος, υποδεικνύοντας ότι από τον ουρανό θα προέλθει το ξεκαθάρισμα της σύγχυσης και η συγκρότηση του χάους. Όπως μας πληροφορεί ο Ουριήλ, ήταν η φωνή του Θεού που διέλυσε τη σύγχυση και έβαλε τάξη στην αταξία.
Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε τη σύγχυση και το χάος ως αντίθετα της αλήθειας, αφού η αλήθεια είναι, εξ ορισμού, καθαρή και ‘εν τάξει’. Σε αυτή την περίπτωση, η εικονογράφηση του Ντορέ περιέχει ακόμα πιο λεπτές αποχρώσεις, από αυτές που φαίνονται με την πρώτη ματιά. Γιατί τότε εικονογραφεί κατά βάθος την αντίθεση ανάμεσα στην αλήθεια και την εξαπάτηση.
Μαθαίνουμε για τις ανέντιμες μεθόδους στις οποίες καταφεύγει ανενδοίαστα ο Σατανάς, από τη μεταμόρφωσή του σε χερουβείμ. Σε αντίθεση με την αλήθεια – η οποία στην πιο αγνή της μορφή είναι πάντα αληθινή – όχι μόνο αλλάζει ο Σατανάς τη μορφή του πολλές φορές (όπως θα δούμε αργότερα), αλλάζει και αυτό που αντιπροσωπεύει, δηλαδή η φύση του κακού αλλάζει. Πρώτα ήταν η υπερηφάνεια, μετά η δύναμη και κατόπιν η ματαιοδοξία. Τώρα, η φύση του κακού είναι η εξαπάτηση.
Κατ’ επέκταση, η απεικόνισή του ως μια σκοτεινή μορφή αντιστοιχεί στο πώς το ψέμα και το κακό συσκοτίζουν την αλήθεια. Με άλλα λόγια, ο Σατανάς είναι το αντίθετο της αλήθειας. Ο Μίλτον καθιστά σαφές ότι ακόμα και οι πιο ορθοί, ακόμα κι ένας αρχάγγελος, μπορεί να εξαπατηθούν. Γιατί:
«Ούτε άνθρωπος ούτε άγγελος να δουν μπορούν
Την υποκρισία, μοναδικό κακό που σ’ όλους
Είν΄ αόρατο, εξόν απ’ τον Θεό.»
(Τζον Μίλτον, «Ο απολεσθείς Παράδεισος», Βιβλίο Τρίτο)
Οι επιτυχίες του Σατανά οφείλονται στο ταλέντο του στην υποκρισία. Μπορεί να εμφανίζεται ορθός, προκειμένου να καταστρέψει το ορθό.
Μια άλλη αντίθεση που τονίζει ο Μίλτον είναι η καίρια, κατ’ αυτόν, διαφορά ανάμεσα στο θείο και το σατανικό. Ο Θεός είναι η αλήθεια της αυτοθυσίας για χάρη της αγάπης, ενώ ο Σατανάς είναι το ψέμα που θέλει να καταστρέψει την αλήθεια από υπερηφάνεια.
Σε έναν κόσμο γεμάτο ψέματα και απάτες, όπου οι αήθεις εμφανίζονται ως ορθοί, πώς μπορούμε να ξεχωρίσουμε τι είναι πραγματικά αληθινό και γεμάτο αγάπη και συμπόνια;
Ο Γκυστάβ Ντορέ [Gustav Doré, 1832-1883] ήταν ένας ιδιαίτερα παραγωγικός καλλιτέχνης του 19ου αιώνα. Εικονογράφησε με τα χαρακτικά του μερικά από τα σπουδαιότερα έργα της κλασικής Δυτικής λογοτεχνίας, περιλαμβανομένων της Βίβλου, του «Απολεσθέντα Παραδείσου» και της «Θείας Κωμωδίας». Στη σειρά «Ο ‘Απολεσθείς Παράδεισος’ μέσα από τα μάτια και τις εικόνες του Γκυστάβ Ντορέ» θα εμβαθύνουμε στις ιδέες του ποιήματος του Τζον Μίλτον που ενέπνευσαν τον Ντορέ και στις εικόνες που φιλοτέχνησε.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
* Η απόδοση των στίχων του Μίλτον στις λεζάντες των εικόνων είναι από τη μετάφραση του Αθανασίου Δ. Οικονόμου, εκδ. Οδός Πανός, τρίτη έκδοση, Αθήνα 2015.
Η απόδοση των στίχων εντός του άρθρου είναι της μεταφράστριας του άρθρου.
Μετάφραση: Αλία Ζάε
