Αν και η ακριβής χρονολογία δεν είναι γνωστή, γνωρίζουμε ότι οι σκύλοι εξημερώθηκαν από τον άνθρωπο πριν από δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Η απεικόνιση των σκύλων στην τέχνη έχει μια επίσης πλούσια ιστορία. Οι σκύλοι έχουν κάνει την εμφάνισή τους σε πρώιμες σπηλαιογραφίες και βραχογραφίες, αρχαία ελληνικά κεραμικά, ρωμαϊκά ψηφιδωτά, μεσαιωνικές ταπισερί και αγάλματα και σε προσωπογραφίες Παλαιών Δασκάλων.
Στην ιστορία της τέχνης, ο σκύλος έχει χρησιμοποιηθεί ως σύμβολο πίστης, προστασίας, εξουσίας, δύναμης και εξυπνάδας, καθώς και, από την άλλη πλευρά, συντροφικότητας. Μια κυνο-κεντρική ανάλυση που καλύπτει έργα τέχνης από τη Γαλλία, τη Φλάνδρα, την Ολλανδία και την Αγγλία ανά τους αιώνες, μας βοηθά να καταλάβουμε πόσο ισχυρό και πολύπλευρο συμβολισμό έχει η εικόνα του σκύλου.
Ταφικό ομοίωμα γυναίκας
Στο The Met Cloisters, υπάρχει μια γκαλερί που ονομάζεται «Gothic Chapel» (Γοτθικό παρεκκλήσι), η οποία έχει διαμορφωθεί ως παρεκκλήσι του 13ου αιώνα. Ένα από τα μεσαιωνικά έργα που παρουσιάζονται εκεί είναι το «Tomb Effigy of a Lady» (Ταφικό ομοίωμα γυναίκας), το οποίο πιθανότατα αναπαριστά την αριστοκρατικής καταγωγής Μαργαρίτα του Γκλόστερ, σύζυγο του Ροβέρτου Β’, βαρώνου του Νόιμπουργκ.
Σε αυτό το ομοίωμα, η Μαργαρίτα απεικονίζεται με τα χέρια της σε στάση προσευχής, φορώντας τα αριστοκρατικά ρούχα και αξεσουάρ της εποχής της. Η καλύπτρα του κεφαλιού της υποδηλώνει ότι ήταν παντρεμένη γυναίκα. Από τη ζώνη της κρέμεται ένα πορτοφόλι που περιέχει νομίσματα για τους άπορους, μια θήκη για βελόνες και ένα μαχαίρι φαγητού στη θήκη του. Ωστόσο, το πιο χαρακτηριστικό σύμβολο της ενάρετης νοικοκυροσύνης της βρίσκεται στα πόδια της με τη μορφή ενός σκύλου, αγνώστου ράτσας. Στους μεσαιωνικούς τάφους, στα πόδια της ανθρώπινης μορφής, τοποθετούνται συχνά και ομοιώματα σκύλων, ως σύμβολα πίστης και αφοσίωσης.
Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης, οι προσωπογραφίες συζύγων συνέχισαν να χρησιμοποιούν τους σκύλους ως εικαστικά σύμβολα της πίστης και της αφοσίωσης, στοιχεία απαραίτητα σε έναν γάμο. Τα παραδείγματα περιλαμβάνουν παγκοσμίως γνωστούς πίνακες, όπως το «Πορτρέτο των Αρνολφίνι» του Γιαν βαν Άικ και την «Αφροδίτη του Ουρμπίνο» του Τιτσιάνο (αν και αμφισβητείται το αν ο δεύτερος απεικονίζει πράγματι μια παντρεμένη γυναίκα). Μέσα στους επόμενους αιώνες, είτε ο ιστορικός συμβολισμός του σκύλου ήταν δόκιμος είτε όχι, οι σκύλοι συνόδευαν συχνότατα τις προσωπογραφίες γυναικών. Από την αριστοκρατική βασίλισσα Σαρλότ μέχρι την περιβόητη λαίδη Χάμιλτον, πολλές γυναίκες απεικονίστηκαν συνοδευόμενες από το σκυλάκι τους στην αγκαλιά τους.
Το βασιλικό μαστίφ
Ο φλαμανδικής καταγωγής μπαρόκ ζωγράφος Άντονι βαν Ντάικ ήταν ο σημαντικότερος μαθητής του Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς. Πέρασε το τελευταίο μέρος της καριέρας του ως αυλικός προσωπογράφος του Καρόλου Α’ της Αγγλίας, δημιουργώντας επιβλητικούς και κολακευτικούς πίνακες της βασιλικής οικογένειας με πλούσια χρώματα και έντονες πινελιές. Ένα από τα έργα που προέκυψαν από αυτή την παραγωγική σχέση είναι «Τα πέντε μεγαλύτερα παιδιά του Καρόλου Α’».
Ο πρώην Επιθεωρητής των Εικόνων της Βασίλισσας Ντέσμοντ Σω-Τέιλορ το χαρακτηρίζει ως «ένα από τα καλύτερα πορτραίτα του βαν Ντάικ». Η σύνθεση δείχνει μια ανεπίσημη αλλά κομψή συνάθροιση των βασιλόπουλων. Ο τρόπος με τον οποίο ο βαν Ντάικ απεικόνισε τα παιδιά έρχεται σε έντονη αντίθεση με την παλαιότερη παράδοση της προσωπογραφίας των νεαρών μελών της βασιλικής οικογένειας, σύμφωνα με την οποία τα βασιλόπουλα απεικονίζονταν ως μικροσκοπικοί ενήλικες και τοποθετούνταν στη σύνθεση με άκαμπτο και επίσημο τρόπο.
Στο κέντρο της σύνθεσης βρίσκεται ένα αγόρι με τον σκύλο του. Το αγόρι είναι ο διάδοχος του Καρόλου Α΄, ο πρίγκιπας Κάρολος, ο οποίος αργότερα έγινε βασιλιάς Κάρολος Β΄. Ο σκύλος είναι ένα εντυπωσιακά δοσμένο ογκώδες μαστίφ.
Τα μαστίφ έχουν μακρά ιστορία ως σκύλοι φύλακες, η οποία ξεκινά από τη ρωμαϊκή εποχή. Έτσι, εκτός του ότι ο σκύλος γενικά συμβολίζει την αφοσίωση, ο συγκεκριμένος σκύλος αντιπροσωπεύει, επίσης, τη δύναμη και την προστασία. Ωστόσο, η τοποθέτηση του χεριού του πρίγκιπα στο κεφάλι του σκύλου υποδηλώνει ότι ο πρίγκιπας είναι ο κύριος αυτού του ισχυρού πλάσματος και ότι είναι ικανός να κυβερνήσει μια μέρα τη χώρα.
Μέχρι το πρώτο τέταρτο του 17ου αιώνα, τα μαστίφ είχαν καταστεί είδος σχεδόν υπό εξαφάνιση. Όπως εξηγεί ο επιμελητής Ρόμπιν Γκίμπσον στο βιβλίο του “Pets in Portraits” (Πορτραίτα κατοικιδίων), η παρουσία του στον πίνακα μπορεί επίσης να ερμηνευτεί ως σύμβολο κύρους. Στην κάτω δεξιά γωνία του πίνακα κάθεται ένα γοητευτικό, ανυπόμονο και άγρυπνο σπάνιελ. Τα σπάνιελ ήταν δημοφιλή στις βασιλικές οικογένειες των Τυδώρ και των Στούαρτ και συνδέονται ιδιαίτερα με τον βασιλιά Κάρολο Β’, ο οποίος έδωσε το όνομά του σε δύο ράτσες μίνι σπάνιελ, που είναι δημοφιλείς ακόμη και σήμερα: το King Charles spaniel και το Cavalier King Charles spaniel.
Μια εξαίσια μικρή εικόνα
Ένας από τους πιο επιτυχημένους και καινοτόμους ζωγράφους του ολλανδικού Χρυσού Αιώνα ήταν ο Γκέριτ Ντου (1613–1675), μαθητής του Ρέμπραντ. Το καλλιτεχνικό ταλέντο του Ντου εντυπωσίασε τόσο πολύ τον Κάρολο Β΄ ώστε προσκάλεσε τον καλλιτέχνη στην αγγλική Αυλή του, αλλά ο Ντου επέλεξε να παραμείνει στην πατρίδα του, όπου ήταν μέλος της καλλιτεχνικής ομάδας Leiden Fijnschilders. Η παραγωγή τους χαρακτηρίζεται από μικρής κλίμακας έργα, τα οποία δίνουν μια έντονη αίσθηση οικειότητας, μαζί με προσεκτικά παρατηρημένες, σχολαστικά ακριβείς και εξαιρετικά ρεαλιστικές ζωγραφικές λεπτομέρειες.
Ο Ντου ήταν αριστοτέχνης στην απόδοση των επιφανειών και δούλευε συνήθως σε δρύινα πάνελ. Είναι ιδιαίτερα γνωστός για τη ζωγραφική σκηνών είδους, βινιέτες της καθημερινής ζωής. Ένα από τα αριστουργήματά του είναι ο μικροσκοπικός πίνακας 16 x 22 εκ. «Σκύλος σε ανάπαυση», του οποίου το θέμα και η μορφή είναι μοναδικά στο έργο του καλλιτέχνη. Το 1834, ο Άγγλος έμπορος τέχνης Τζον Σμιθ, ειδικός στην ολλανδική τέχνη του 17ου αιώνα, δήλωσε ότι «είναι αδύνατο η ζωγραφική να φτάσει σε μεγαλύτερη τελειότητα από αυτή που παρουσιάζεται σε αυτόν τον εξαιρετικό μικρό πίνακα».
Στο «Σκύλος σε ανάπαυση», το οποίο εμπνεύστηκε από ένα σχέδιο και ένα χαρακτικό του Ρέμπραντ με σκύλους, ο Ντου απεικονίζει έναν σκύλο με κοντό τρίχωμα και βούλες, ο οποίος είναι κουλουριασμένος πάνω σε ένα ράφι ή τραπέζι. Βρίσκεται σε κατάσταση μεταξύ ύπνου και ξύπνιου, με τα μάτια μόλις και μετά βίας ανοιχτά. Δίπλα του υπάρχουν μερικά καθημερινά οικιακά αντικείμενα: μια μεγάλη πήλινη κανάτα, ένα καλάθι από άχυρο, μια δέσμη κλαδιών και μια παντόφλα.
Οι πίνακες του Ντου περιέχουν συχνά συμβολικές εικόνες με ένα ηθικό δίδαγμα. Ο πίνακας «Σκύλος σε ανάπαυση» θα μπορούσε να εκληφθεί ως νεκρή φύση για τη ματαιότητα των επίγειων πραγμάτων. Ο πίνακας υπενθυμίζει στον θεατή την παροδική φύση των γήινων επιτευγμάτων, των απολαύσεων και των κοσμικών αγαθών και του ζητά να σκεφτεί τη δική του θνητότητα. Αυτό ήταν ένα διαδεδομένο θέμα στα έργα τέχνης που δημιουργούνταν στο Λάιντεν την εποχή του Ντου. Ωστόσο, δεν είναι δυνατό να καθοριστεί απόλυτα ο συμβολισμός του «Σκύλου σε ανάπαυση» και αυτό αποτελεί και μέρος της διαρκούς γοητείας του έργου.
«Tρίστραμ και Φοξ»
Ο πίνακας «Τρίστραμ και Φοξ», του Άγγλου προσωπογράφου και τοπιογράφου του 18ου αιώνα Τόμας Γκαίηνσμπορω, παρουσιάζεται αυτή τη στιγμή στην έκθεση «Πορτρέτα σκύλων: από τον Γκέινσμπορο στον Χόκνεϊ» στη Συλλογή Ουάλας (έως τις 15 Οκτωβρίου 2023). Ο επιμελητής Ξαβιέ Μπρέι λέει: «Ο τρόπος με τον οποίο η σχέση μας με τους σκύλους -αυτός ο ανεξήγητος, τρυφερός δεσμός- περνάει στην ιστορία της τέχνης είναι συναρπαστικός, αποτελώντας παράλληλα και μια ευρύτερη αντανάκλαση της εκάστοτε κοινωνίας». Το θέμα των σκύλων στη ζωγραφική ήκμασε από τον 17ο αιώνα και μετά, ιδίως στη Βρετανία. Η έκθεση αναδεικνύει τον ιδιαίτερο δεσμό μεταξύ των ανθρώπων και των κατοικίδιων σκύλων τους, και το «Τρίστραμ και Φοξ» είναι ένα ιδιαίτερα επιτυχημένο παράδειγμα.
Ο Γκαίηνσμπορω ήταν λάτρης των σκύλων, και συχνά περιλάμβανε σκύλους στα πορτραίτα και τα τοπία του. Σε αρκετά από τα έργα του, οι σκύλοι ήταν το κύριο θέμα. Σύμφωνα με την οικογενειακή παράδοση, το έργο «Τρίστραμ και Φοξ» ήταν ένα σκυλίσιο πορτρέτο των κατοικίδιων ζώων του ίδιου του Γκαίηνσμπορω, αν και ο καλλιτέχνης δεν έδωσε τίτλο στο έργο. Γνωρίζουμε ότι ο πίνακας κρεμόταν πάνω από το διακοσμητικό πλαίσιο του τζακιού στο σπίτι του στο Λονδίνο. Η ονοματοδοσία των σκύλων του Γκαίηνσμπορω αντανακλά την ενασχόλησή του με τη λογοτεχνία και την πολιτική της εποχής του: Ο Τρίστραμ, στα δεξιά, πήρε το όνομά του από τον ομώνυμο χαρακτήρα στο μυθιστόρημα του Λώρενς Στέρν «The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman» (Η ζωή και οι απόψεις του Tristram Shandy, τζέντλεμαν), ενώ ο Φοξ πήρε το όνομά του από τον πολιτικό των Ουίγων Τσαρλς Τζέιμς Φοξ.
Το τρυφερό πορτρέτο του Γκαίηνσμπορω για τα κατοικίδιά του, τα οποία δεν ήταν σκύλοι εργασίας ή κυνηγόσκυλα, ενσωματώνει επίσης τη στάση της εποχής του για τους σκύλους συντροφιάς. Ο Αλεξάντερ Κόλινς, ένας άλλος επιμελητής της έκθεσης, λέει ότι υπήρχε ένας «φιλοσοφικός διάλογος τον 18ο αιώνα σχετικά με τη φύση των ζώων και κατά πόσο είναι δεκτικά και συναισθηματικά ευφυή. Είναι μέρος του πνεύματος της εποχής του σεβασμού των ζώων και της κατανόησης της νοημοσύνης τους και της απόδοσης ταυτότητας σε αυτά».
Η σύνθεση και οι πινελιές του Γκαίηνσμπορω ενθαρρύνουν κάποιον να δει τα σκυλιά ως αισθανόμενα όντα. Τα μάτια του Φοξ λάμπουν και το στόμα του είναι μισάνοιχτο. Τα λεία και γυαλιστερά μάτια, η μύτη και το στόμα του σκύλου είναι εκτελεσμένα με ακρίβεια και έρχονται σε αντίθεση με το φτερωτό πινέλο που χρησιμοποιεί ο Γκαίηνσμπορω για τη γούνα του σκύλου και το φουντωτό, λευκό τρίχωμα του στήθους. Το τρίχωμα του Τρίστραμ έχει πιο τραχύ φινίρισμα, ενώ τα αυτιά του είναι μεταξένια και κρεμαστά.
Μια ανασκόπηση της ιστορίας της τέχνης δείχνει ότι η σχέση μεταξύ ανθρώπων και σκύλων έχει μακρύ και ιστορικό παρελθόν. Πράγματι, οι εικόνες σκύλων σε έργα τέχνης συχνά καθιστούν τη θέαση τέτοιων έργων πιο προσιτή, εύκολη και ευχάριστη. Αυτή είναι η δύναμη και η γοητεία του σκύλου.
Επιμέλεια: Αλία Ζάε
