Ουλφίλας, ο άνθρωπος που επινόησε το γοτθικό αλφάβητο βάσει του ελληνικού

Η δημιουργία του γοτθικού αλφαβήτου

Για να μεταφράσει τη Βίβλο στα γοτθικά, ο Ουλφίλας χρειαζόταν ένα γραπτό σύστημα που να αποδίδει τους ήχους της γοτθικής γλώσσας. Η οικειότητά του με τα ελληνικά έκανε το έργο σχετικά εύκολο: σύμφωνα με τη Νέα Εγκυκλοπαίδεια, η δημιουργία του αλφαβήτου ήταν «σχετικά απλή, με μόνο λίγα γράμματα να δανείζονται από ρουνικά ή λατινικά. Η πλειονότητα των γραμμάτων αντιστοιχούν ένα προς ένα στα ελληνικά γράμματα τόσο στην μορφή όσο και στην φωνητική αξία και ακολουθούν την ίδια σειρά και αριθμητική αξία.

 

Παρότι το γοτθικό αλφάβητο στηρίζεται στο ελληνικό, μερικά γράμματα έχουν αμφίβολη προέλευση και πιθανόν προήλθαν από λατινικούς ή ρουνικούς χαρακτήρες:

• q  – ενδεχομένως προέρχεται από το ελληνικό δίγαμμα/stigma ή από ένα λατινικό μικρό γράμμα q
• h – μπορεί να βασίζεται στο ελληνικό ήτα αλλά η μορφή του ίσως προήλθε από το λατινικό h
• þ (thorn) – αποδίδει τον φθόγγο /θ/ και πιθανώς προέρχεται από ελληνικό θήτα ή από ρουνικό þ
• j  – η μορφή του ίσως προέρχεται από λατινικό G ή από ελληνικό ξ, ενώ εξετάζεται και η επίδραση ρουνικού ᛃ
• u – έχει πιθανή ρίζα στο ελληνικό όμικρον ή στο ρουνικό ᚢ
• ƕ hwair – μπορεί να προέρχεται από ελληνικό ψι με ανακατάταξη φωνητικής αξίας ή από ελληνικό θήτα/
• ō  – ενδεχομένως προήλθε από ελληνικό ωμέγα ή από ρουνικό ᛟ

Επιπλέον, τα γράμματα r, s και f εμφανίζονται να έχουν δανειστεί μορφικά από τα λατινικά αντί από τα ελληνικά, αν και ίσως επηρεάστηκαν και από τα αντίστοιχα ρουνικά γράμματα. Παρά τις μεμονωμένες αυτές επιρροές, ο ρόλος της ρουνικής είναι αμφιλεγόμενος· ο Snædal υποστηρίζει ότι η γνώση των ρούνων στους Ανατολικούς Γερμανούς ήταν περιορισμένη, ενώ άλλοι ερευνητές θεωρούν πιθανή κάποια χρήση ρουνικών στοιχείων.

Συγκριτικός πίνακας γοτθικού–ελληνικού αλφαβήτου

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα γράμματα του γοτθικού αλφαβήτου, τη φωνητική τους απόδοση, την αριθμητική αξία και τον αντίστοιχο ελληνικό χαρακτήρα. Σημειώνονται επίσης οι περιπτώσεις όπου η προέλευση είναι πιθανόν λατινική ή ρουνική.

Ο πίνακας αποδεικνύει ότι το γοτθικό αλφάβητο στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στο ελληνικό, διατηρώντας τη σειρά και τις αριθμητικές αξίες των γραμμάτων. Τα ειδικά γράμματα (q, þ, j, u, ƕ, ō) δημιουργήθηκαν για να αποδώσουν γοτθικούς φθόγγους που δεν υπήρχαν στα ελληνικά, δανειζόμενα στοιχεία από το ελληνικό, το λατινικό ή το ρουνικό σύστημα.

Η μετάφραση της Βίβλου και η χρήση της ελληνικής γλώσσας

Η μετάφραση της Βίβλου από τον Ουλφίλα αποτελεί το παλαιότερο μεγάλο λογοτεχνικό μνημείο γερμανικής γλώσσας. Σύμφωνα με τη Νέα Εγκυκλοπαίδεια, ο Ουλφίλας μετέφρασε «όλα τα βιβλία της Αγίας Γραφής εκτός από τα Βασιλείων, τα οποία παρέλειψε ως υπερβολικά πολεμικά». Για την Παλαιά Διαθήκη χρησιμοποίησε τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα (Septuaginta), ενώ για την Καινή Διαθήκη χρησιμοποίησε «το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο». Το ίδιο αναφέρει και η Καθολική Εγκυκλοπαίδεια: ο Ουλφίλας, αφού επινόησε το αλφάβητο, «παρήγαγε μια εκδοχή των Γραφών από την Παλαιά Διαθήκη της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα και από τα ελληνικά κείμενα της Καινής».

Τα περισσότερα σωζόμενα αποσπάσματα προέρχονται από τον Κώδικα Αργυρό (Codex Argenteus) του 6ου αιώνα και περιλαμβάνουν σημαντικά τμήματα των Ευαγγελίων και επιστολών του Παύλου. Η μετάφραση αυτή εμπλούτισε τη γοτθική γλώσσα με νεολογισμούς και συντακτικές κατασκευές βασισμένες στο ελληνικό πρωτότυπο. Στην απόδοση εβραϊκών ονομάτων και όρων, ο Ουλφίλας διατήρησε τον ελληνικό τύπο (π.χ. Iesus για τον Ιησού), ενώ εισήγαγε μεταφραστικά δάνεια από το ελληνικό λεξιλόγιο.

 

Η μετάφραση δεν έγινε με απλή μεταφορά λέξη προς λέξη αλλά προσαρμόστηκε στο γοτθικό συντακτικό. Πολλές λέξεις δημιουργήθηκαν συνδυάζοντας γοτθικές ρίζες με ελληνικά προθήματα ή επιθήματα, αποκαλύπτοντας δημιουργικότητα στην αντιμετώπιση εννοιών που δεν υπήρχαν στον γοτθικό πολιτισμό. Επίσης, η έννοια των αριθμητικών γραμμάτων (γράμματα με αριθμητική αξία) στη γοτθική γραφή επηρεάστηκε άμεσα από την ελληνική παράδοση: κάθε γράμμα αντιπροσώπευε και έναν αριθμό, όπως στο ελληνικό σύστημα.

Οπτική και γλωσσολογική σύγκριση γοτθικού και ελληνικού αλφαβήτου

1. Μορφή και διάταξη: Τα περισσότερα γοτθικά γράμματα είναι παραλλαγές ελληνικών κεφαλαίων (Α, Β, Γ, Δ, κλπ). Διατηρούν σχεδόν την ίδια σειρά, από το 𐌰 (a) ως το 𐍉 (ō), όπως το ελληνικό από Α έως Ω. Η αριθμητική αξία των γραμμάτων ευθυγραμμίζεται επίσης με την ελληνική παράδοση.
2. Φωνητικές αντιστοιχίες: Οι περισσότεροι φθόγγοι έχουν άμεση αντιστοιχία: 𐌰 /a/ με το ελληνικό α, 𐌲 /g/ με το γ, 𐌴 /eː/ με το ε. Ωστόσο, ο Ουλφίλας πρόσθεσε γράμματα για ήχους που δεν υπήρχαν στα ελληνικά, όπως το 𐌸 (þ) για /θ/, το 𐌾 (j) για ημιφωνικό /j/ και το 𐍈 (ƕ) για διπλόφωνο /hʷ/.
3. Δάνεια και καινοτομίες: Μερικά γράμματα δείχνουν επιρροές από λατινικά ή ρουνικά σύμβολα, ιδίως τα q, h, j, u, ƕ, ō και τα γράμματα r, s, f. Αυτό δείχνει ότι ο Ουλφίλας επέλεξε πρακτικά σχήματα για φθόγγους που δεν απαντώνται στο ελληνικό σύστημα.
4. Διακοσμητικά στοιχεία: Στον Κώδικα Αργυρό τα γράμματα συχνά συνοδεύονται από τελείες ή παύλες για να δηλωθούν αριθμοί, καθώς και σημάδια όπως διάστιξη, πρακτικές που υπήρχαν επίσης στην ελληνιστική γραφή.

Ο Ουλφίλας ως γέφυρα ελληνικής και γοτθικής παράδοσης

Ο Ουλφίλας δεν ήταν απλώς εθνικός ηγέτης των Γότθων αλλά μεσολαβητής μεταξύ του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού και των ανατολικών Γερμανών. Ως επίσκοπος, υιοθέτησε τον Αρειανισμό που είχε διαδοθεί από Έλληνες θεολόγους και διδασκόταν στην Κωνσταντινούπολη. Με τη μετάφραση της Βίβλου έφερε την ελληνική θεολογική σκέψη στη γοτθική κοινωνία, χρησιμοποιώντας ελληνικά πρότυπα γραφής και λεξιλογίου. Οι επιρροές αυτές είναι εμφανείς στο αλφάβητο, στην αριθμητική αξία των γραμμάτων και στις πολλές ελληνικές λέξεις που εισήγαγε.

Η Καθολική Εγκυκλοπαίδεια σημειώνει ότι η γοτθική μετάφραση του Ουλφίλα «έφερε ίχνη της αναθεώρησης του Λουκιανού της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα και των συριακών εκδοχών της Καινής Διαθήκης», γεγονός που υποδηλώνει ότι ο ίδιος γνώριζε διαφορετικές ελληνικές παραδόσεις. Ο Ουλφίλας συνέβαλε επίσης στη διάδοση της αρειανικής διδασκαλίας μεταξύ των Γότθων, συμμετέχοντας σε συνόδους (π.χ. Κωνσταντινούπολη, 360) και γράφοντας θεολογικά κείμενα στα ελληνικά και λατινικά.

Ο Ουλφίλας αναδείχθηκε ως κεντρική μορφή στην ιστορία της μετάβασης των βαρβαρικών λαών στο χριστιανισμό. Η διπλή του καταγωγή – ελληνική από τη μητέρα του και γοτθική από το περιβάλλον του – του επέτρεψε να λειτουργήσει ως πολιτισμικός μεσίτης. Δημιούργησε ένα αλφάβητο που στηρίζεται κυρίως στο ελληνικό σύστημα, δανειζόμενος μόνο λίγα στοιχεία από λατινικά και ρουνικά γράμματα. Μετέφρασε την Αγία Γραφή χρησιμοποιώντας την ελληνική Μετάφραση των Εβδομήκοντα και τα πρωτότυπα ελληνικά κείμενα, εμπλουτίζοντας σημαντικά τη γοτθική γλώσσα. Η γλωσσολογική και οπτική σύγκριση των δύο αλφαβήτων αποκαλύπτει την απόλυτη εξάρτηση από την ελληνική παράδοση καθώς και τις στοχευμένες καινοτομίες που εισήγαγε ο Ουλφίλας για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της γοτθικής.

Με αυτόν τον τρόπο, ο Ουλφίλας δεν δημιούργησε μόνο μια γραφή αλλά και μια γέφυρα ανάμεσα σε δύο κόσμους, επιτρέποντας στους Γότθους να ενταχθούν πολιτισμικά και θρησκευτικά στον ευρύτερο χώρο του ελληνορωμαϊκού κόσμου.