Ο Ιταλός καλλιτέχνης της Αναγέννησης Αλεσσάντρο ντι Μαριάνο ντι Βάννι Φιλίπεπι είναι γνωστός σε όλους, αν και με ένα μονολεκτικό ψευδώνυμο: Μποτιτσέλλι. Μεταξύ των έργων του περιλαμβάνονται μερικοί από τους πιο διάσημους και όμορφους πίνακες, όπως η «Γέννηση της Αφροδίτης» και η «Άνοιξη».
Οι πίνακες του Μποτιτσέλλι (περίπου 1445-1510) είναι βαθιά ριζωμένοι στη συνείδηση του κοινού: Έχουν επηρεάσει τον δυτικό πολιτισμό ευρύτατα, αγγίζοντας τέχνες όπως η ζωγραφική, η μόδα, ο χορός, ο κινηματογράφος και η μουσική. Οι πίνακές του αποτελούν πόλο έλξης στα μουσεία και τις δημοπρασίες – στις αρχές του 2021, ένα μικρό πορτραίτο του Μποτιτσέλλι, που θεωρείται το καλύτερο που έχει απομείνει σε ιδιωτικά χέρια, πωλήθηκε από τον οίκο Sotheby’s έναντι του ποσού ρεκόρ των 92,2 εκατομμυρίων δολαρίων.
Η επικείμενη έκθεση με τίτλο «Σχέδια Μποτιτσέλλι», η οποία θα παρουσιαστεί αποκλειστικά στη Λεγεώνα της Τιμής του Σαν Φρανσίσκο από τις 19 Νοεμβρίου 2023 έως τις 11 Φεβρουαρίου 2024, υπόσχεται να ρίξει φως, έστω και καθυστερημένα, στα θεμέλια του εικαστικού έργου του καλλιτέχνη μέσω των σχεδίων του.
Ένας αριστοτέχνης σχεδιαστής
Η έκθεση «Σχέδια Μποτιτσέλλι» είναι η πρώτη έκθεση που είναι αφιερωμένη στα σχέδια του καλλιτέχνη του 15ου αιώνα. Συγκεντρώνει από 42 δανειστικά ιδρύματα την πλειονότητα των σωζόμενων σχεδίων του και τα αντιπαραβάλει με τους πίνακές του. Θα παρουσιαστούν σχεδόν 60 έργα, από τα οποία τα 27 θα είναι σχέδια. Στόχος της έκθεσης είναι να δείξει ότι η σπουδαία σχεδιαστική ικανότητα του καλλιτέχνη ήταν αναπόσπαστο μέρος της δημιουργίας των πινάκων του και της καλλιτεχνικής του έκφρασης.
Είναι σπάνιο να σώζονται σχέδια από την Αναγέννηση. Οι λόγοι περιλαμβάνουν την εγγενή ευθραυστότητα του χαρτιού και την έλλειψη εκτίμησης για τα σχέδια ως μορφή τέχνης, ιδίως σε σύγκριση με τους πίνακες και τα γλυπτά. Σήμερα είναι γνωστά λιγότερα από τρεις δωδεκάδες σχέδια που έγιναν από τον Μποτιτσέλλι πέραν πάσης αμφιβολίας.
Μια περαιτέρω επιπλοκή που δικαιολογεί τη σπανιότητα των γνωστών σχεδίων του Μποτιτσέλλι είναι η ασυνήθιστη υφολογική του εξέλιξη, η οποία είναι πιο έντονη στα σχέδιά του απ’ ό,τι στους πίνακές του, γεγονός που δυσκολεύει τους μελετητές να αποδώσουν την πατρότητα.
Στην έκθεση «Σχέδια Μποτιτσέλλι» θα περιλαμβάνονται και πέντε σχέδια που μόλις πρόσφατα αποδόθηκαν στον καλλιτέχνη, από τον Φούριο Ρινάλντι, επιμελητή χαρακτικών και σχεδίων στα Μουσεία Καλών Τεχνών του Σαν Φρανσίσκο. Τα συμπεράσματά του βασίζονται σε τεχνική και υφολογική ανάλυση, καθώς και στη σύγκριση με τους πίνακες του ζωγράφου. Μία από τις νέες αποδόσεις είναι ένα προπαρασκευαστικό σχέδιο για τον πίνακα του Λούβρου «Η Παναγία και το Βρέφος με τον νεαρό Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή». Στην έκθεση θα παρουσιαστούν τόσο το σχέδιο όσο και ο πίνακας.
Η στυλιζαρισμένη τέχνη του Μποτιτσέλλι
Γιος βυρσοδέψη, ο Μποτιτσέλλι γεννήθηκε στη Φλωρεντία. Το καλλιτεχνικό του ταλέντο αναγνωρίστηκε νωρίς και σύντομα άρχισε να εκπαιδεύεται ως μαθητευόμενος, ξεκινώντας πιθανότατα στο εργαστήριο ενός χρυσοχόου πριν σπουδάσει με γνωστούς καλλιτέχνες, μέσω των οποίων έκανε ευεργετικές διασυνδέσεις. Ο Μποτιτσέλλι ενσωμάτωσε στην τέχνη του τα διδάγματα όλων των δασκάλων του και στα μέσα της δεκαετίας του ’20 είχε το δικό του εργαστήριο. Για το μεγαλύτερο μέρος της καριέρας του, ήταν δημοφιλής και ευημερούσε.
Ο Μποτιτσέλλι ήταν εξαιρετικά επιδέξιος στην τεχνική της τέμπερας, ενός μέσου στο οποίο οι ξηρές χρωστικές αναλύονται με ένα συγκολλητικό γαλάκτωμα λαδιού σε νερό, όπως λάδι και ολόκληρο αυγό, ή με ένα υδατοδιαλυτό μείγμα, όπως νερό και κρόκος αυγού. Ο Μποτιτσέλλι προτιμούσε την τέμπερα καθώς ήταν ένα μέσο που στέγνωνε γρήγορα. Αποφασισμένος να αποτυπώσει την ομορφιά, την αρμονία και την τελειότητα, η τέμπερα επέτρεψε στις ζωγραφισμένες μορφές του να φαίνονται φωτεινές και συμπαγείς.
Το ιδιαίτερο ύφος του χαρακτηρίζεται από έντονα περιγράμματα, διακοσμητικές γραμμές, διαφανή ρέοντα υφάσματα, πλούσια διακοσμητικά στολίδια, αρμονικές συνθέσεις και ελικοειδείς μορφές σε χαριτωμένες στάσεις.
Τα πιο χαρακτηριστικά του θέματα περιλαμβάνουν σύνθετη μυθολογική εικονογραφία, κομψές εικόνες Παναγίας και Βρέφους (Η «Παναγία και το Βρέφος με τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή και έξι Αγγέλους που τραγουδούν» είναι ένα όμορφο δείγμα) και προσωπογραφίες που ευχαριστούσαν τους προστάτες του (ήταν ιδιαίτερα παραγωγικός σε αυτό το είδος). Μια από τις αγαπημένες συνήθειες του Μποτιτσέlλι ήταν το σχέδιο εκ του φυσικού, πρακτική που καθιερώθηκε στην αναγεννησιακή Φλωρεντία και όχι μόνο.
Η πιο δημιουργική του περίοδoς ήταν από το 1478 έως το 1490. Εκείνο το διάστημα, ο ζωγράφος εργάστηκε κυρίως στη Φλωρεντία για τους άρχοντες της πόλης, τους Μεδίκους, και τον κύκλο τους, εκτός από τον καιρό που χρειάστηκε να διαμείνει στη Ρώμη κατόπιν εντολής του Πάπα, για να φιλοτεχνήσει τοιχογραφίες στην Καπέλα Σιξτίνα.
Πολλοί από τους αριστουργηματικούς πίνακές του ήταν πιθανότατα παραγγελίες μελών της οικογένειας των Μεδίκων. Μια αριστοκράτισσα, φίλη της οικογενείας, η Σιμονέττα Βεσπούτσι, εικάζεται ότι ήταν το μοντέλο που χρησιμοποίησε ο Μποτιτσέλι για τη δημιουργία της ιδανικής γυναικείας φιγούρας σε ορισμένα από αυτά τα έργα. Ένα εξαίσιο σχέδιο στην έκθεση με τίτλο «Μελέτη γυναικείου κεφαλιού, προφίλ» είναι επίσης γνωστό ως «Η ωραία Σιμονέττα». Ένας μεγάλος αριθμός σωζόμενων σχεδίων του Μποτιτσέλlι αφορά λεπτομερείς και ποιητικές μελέτες κεφαλής. Το συγκεκριμένο σχέδιο θυμίζει έντονα έναν πίνακα του Μποτιτσέλlι, στον οποίο μια γυναίκα σε προφίλ με τα χαρακτηριστικά της Σιμονέττα φοράει ένα περιδέραιο με μια φημισμένη αρχαία καμέα, το οποίο αποτελούσε πολύτιμο αντικείμενο της καλλιτεχνικής συλλογής της οικογένειας των Μεδίκων.
Μετατόπιση προς το ιερό
Όταν η Φλωρεντία μετατράπηκε σε θεοκρατία το 1494, το ύφος και η θεματολογία του Μποτιτσέλλι άλλαξαν ριζικά. Το έργο του έγινε αυστηρό και επικεντρώθηκε αποκλειστικά σε ιερά θέματα. Το εκφραστικό σχέδιο με κιμωλία και μελάνι «Οι ευσεβείς Εβραίοι την Πεντηκοστή», το οποίο αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα αυτής της περιόδου, απεικονίζει οκτώ μορφές συγκεντρωμένες γύρω από μια κεντρική πόρτα. Πιστεύεται ότι η σκηνή αυτή χρησιμοποιήθηκε επίσης για το κάτω μισό ενός τέμπλου που σώζεται σήμερα ως ένα μεγάλο θραύσμα, που δείχνει τους αποστόλους να δέχονται το Άγιο Πνεύμα και να μιλούν σε διάφορες γλώσσες.
Την εποχή του, ήταν τα πρώτα έργα του που συγκέντρωναν την προτίμηση του κόσμου, καθώς το μεταγενέστερο στυλ του θεωρήθηκε αυστηρό, βαρύ και αδόκιμο. Κείμενα εκείνης της περιόδου αναφέρουν ότι ο Μποτιτσέλλι έχασε την εύνοια του κοινού και καταστράφηκε οικονομικά. Ωστόσο, πρόσφατα έγινε μια επανεκτίμηση των όψιμων έργων του και η έκθεση «Σχέδια Μποτιτσέλλι» υποστηρίζει ότι αντιπροσωπεύουν μια πειραματική έκφραση. Οι μελετητές θεωρούν τώρα ότι εκείνα τα έργα προμήνυαν το ύφος που θα ακολουθούσε την Υψηλή Αναγέννηση, αυτό που είναι γνωστό ως μανιερισμός.
Ο όψιμος πίνακας του Μποτιτσέλλι «Η Ιουδήθ με το κεφάλι του Ολοφέρνη» αντανακλά τα χαρακτηριστικά του μανιερισμού, τα οποία περιλαμβάνουν επιμήκεις και υπερβολικές μορφές, μη ρεαλιστικό χρώμα, μια συνολική αίσθηση παραδοξότητας παρά τον επιφανειακό νατουραλισμό και μια μη ρεαλιστική συμπίεση του χώρου. Μπορεί κανείς να εκτιμήσει πόσο γρήγορα άλλαξε το ύφος του καλλιτέχνη, καθώς λίγα μόλις χρόνια πριν από την «Ιουδήθ με το κεφάλι του Ολοφέρνη» είχε ζωγραφίσει τον «Ευαγγελισμό» με χρήση της μαθηματικής προοπτικής, προκειμένου να δώσει την ψευδαίσθηση του τρισδιάστατου βάθους.
Ο επιμελητής της έκθεσης «Σχέδια Μποτιτσέλλι», ο κος Ρινάλντι, λέει: «Αυτή η έκθεση προσφέρει μια πραγματικά μοναδική ευκαιρία να δούμε και να κατανοήσουμε τη σκέψη και τη σχεδιαστική διαδικασία που οδήγησαν τον Μποτιτσέλλι στη δημιουργία των ανεπανάληπτων αριστουργημάτων του». Η έκθεση διευρύνει την κατανόησή μας για το έργο του Δασκάλου, ενώ αποδεικνύει ότι ακόμη και μετά από τόσα χρόνια είναι δυνατό να αποκομίσουμε νέες γνώσεις για έναν καλλιτέχνη της Αναγέννησης.
Η έκθεση «Botticelli Drawings» στο Legion of Honor, στο Σαν Φρανσίσκο, θα διαρκέσει από τις 19 Νοεμβρίου 2023 έως τις 11 Φεβρουαρίου 2024. Για περισσότερες πληροφορίες, επισκεφθείτε την ιστοσελίδα famsf.org.
Επιμέλεια: Αλία Ζάε
