Σχολιασμός
Το Ιράν φαίνεται να πλησιάζει σε ένα ιστορικό σημείο καμπής. Η συζήτηση ανάμεσα σε αναλυτές και υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, σύμφωνα με πολιτικά σχόλια που δημοσιεύονται στη Δύση, δεν επικεντρώνεται πλέον στο αν η Ισλαμική Δημοκρατία μπορεί να διατηρήσει το ιδεολογικό της πρόταγμα, αλλά στο τι πρόκειται να ακολουθήσει. Το ερώτημα που προβάλλεται είναι αν η χώρα θα εξελιχθεί σε μια δημοκρατία, ανάλογη της Νότιας Κορέας, ή αν θα καταλήξει σε απομόνωση και ολοκληρωτισμό κατά το πρότυπο της Βόρειας Κορέας.
Αναλυτές εκτιμούν ότι η Τεχεράνη εκπέμπει ολοένα πιο έντονα το μήνυμα πως επιλέγει το δεύτερο μοντέλο: ιδεολογική ακαμψία, πυρηνικός τυχοδιωκτισμός, στρατιωτικός έλεγχος και απόρριψη της Δύσης. Αντίθετα, η ιρανική κοινωνία φαίνεται να ζητά κάτι διαφορετικό. Μέσα από διαδοχικές εξεγέρσεις και πράξεις πολιτικής ανυπακοής, υποστηρίζεται ότι οι πολίτες επιδιώκουν ένα μέλλον παρόμοιο με αυτό της Νότιας Κορέας: δημοκρατικό, σύγχρονο, ανοιχτό στην οικονομία και ενταγμένο στη διεθνή κοινότητα.
Ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε αυτά τα δύο σενάρια –τον αυταρχισμό και τη δημοκρατία– εντείνεται, με την έκβαση να θεωρείται καθοριστική όχι μόνο για το ίδιο το Ιράν, αλλά και για την ασφάλεια της ευρύτερης περιοχής.
Δύο αντικρουόμενα μοντέλα
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η κορεατική χερσόνησος χωρίστηκε σε δύο εντελώς διαφορετικά πολιτικά και οικονομικά μοντέλα. Η Βόρεια Κορέα, υπό την ηγεσία του Κιμ Ιλ Σουνγκ και των διαδόχων του, υιοθέτησε μια μαχητική, απομονωτική ιδεολογία αυτάρκειας (Juche), την οποία επέβαλε μέσω ενός δυναστικού, ολοκληρωτικού καθεστώτος. Επένδυσε σε εξοπλιστικά προγράμματα και ιδιαίτερα στο πυρηνικό της πρόγραμμα, την ώρα που ο πληθυσμός της βίωνε λιμούς και διεθνή απομόνωση. Η Νότια Κορέα, μολονότι ξεκίνησε με αυταρχικά χαρακτηριστικά, άρχισε να ανοίγει την οικονομία της ήδη από τη δεκαετία του 1960 και να εφαρμόζει δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις από τη δεκαετία του 1980. Σήμερα, αποτελεί μια ακμάζουσα δημοκρατία, με ισχυρή οικονομία και τεχνολογική καινοτομία, σε στενή συμμαχία με τη Δύση. Η αντίθεση είναι εμφανής: ευημερία έναντι φτώχειας, άνοιγμα έναντι καταπίεσης.
Το Ιράν σε κρίσιμο σταυροδρόμι
Το Ιράν, υπό την Ισλαμική Δημοκρατία, έχει από καιρό παρουσιάσει τον εαυτό του ως μια μοναδική «τρίτη οδό» —ούτε καπιταλιστική ούτε κομμουνιστική— αλλά στην πράξη, μοιάζει όλο και περισσότερο με τη Βόρεια Κορέα. Η ιδεολογία του καθεστώτος, που έχει τις ρίζες της στο Velayat-e Faqih (κυριαρχία του ισλαμικού νόμου) απαιτεί απόλυτη υπακοή σε μια ανώτατη θρησκευτική αρχή. Η στρατιωτικοποίηση της πολιτικής μέσω του Σώματος των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης (Islamic Revolutionary Guard Corps – IRGC) και η εξάρτησή του από έμμεσους πολέμους έχουν μετατρέψει το Ιράν σε παράγοντα αποσταθεροποίησης της περιοχής αντί για σταθεροποιητικό παράγοντα.
Το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν δεν χρησιμεύει μόνο ως εργαλείο ασφάλειας, αλλά και ως συμβολικός άξονας της ιδεολογικής του αντίστασης. Τον Μάιο του 2025, το καθεστώς συνεχίζει να διαπραγματεύεται το δικαίωμα εμπλουτισμού ουρανίου σε ποσοστό 3,75%, ένα επίπεδο κάτω από το επίπεδο που απαιτείται για την κατασκευή όπλων, αλλά με μεγάλη συμβολική και στρατηγική αξία. Αυτή η επιμονή αποκαλύπτει την πρόθεση του καθεστώτος: να διατηρήσει την επαναστατική του στάση με κάθε κόστος, ακόμη και αν αυτό σημαίνει τον στραγγαλισμό της ιρανικής οικονομίας και την απομόνωση του λαού του.
Η κοινωνία δείχνει Νότια Κορέα
Αν και το καθεστώς ωθεί τη χώρα προς μια βορειοκορεατική κατεύθυνση, η κοινωνία φαίνεται να έχει άλλες προτεραιότητες. Το Πράσινο Κίνημα του 2009, οι οικονομικές διαδηλώσεις του 2017 και 2019, αλλά και η εξέγερση «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία» την περίοδο 2022–2023, ανέδειξαν μια βαθιά δυσαρέσκεια απέναντι στη θεοκρατική εξουσία και την ιδεολογική καταπίεση. Πολλοί Ιρανοί –ιδίως γυναίκες, νέοι και μορφωμένοι πολίτες της μεσαίας τάξης– φαίνεται πως διεκδικούν αξιοπρέπεια, ελευθερία και προοπτικές. Η επιδίωξη δεν είναι απλώς η μεταρρύθμιση του υφιστάμενου συστήματος, αλλά η αντικατάστασή του με ένα κοσμικό δημοκρατικό μοντέλο.
Παρά τις πιέσεις, η ιρανική κοινωνία πολιτών παραμένει ενεργή: υπόγεια πολιτιστικά δίκτυα, ψηφιακός ακτιβισμός και η ιρανική διασπορά εξακολουθούν να αντιστέκονται στην καταστολή. Σε αντίθεση με τη Βόρεια Κορέα, οι Ιρανοί έχουν πρόσβαση σε εξωτερική πληροφόρηση, διεθνείς επαφές και διατηρούν εθνική ταυτότητα που υπερβαίνει το κρατικό αφήγημα. Αυτές οι διαφορές θεωρούνται κρίσιμες – και καθιστούν εφικτή μια «νοτιοκορεατική» πορεία, εφόσον υπάρξει πολιτική μετάβαση.
Η παρακμή του πολιτικού Ισλάμ
Το Ιράν, το οποίο κάποτε παρουσιαζόταν ως το πρότυπο του πολιτικού Ισλάμ, φέρεται πλέον να αποτελεί το πιο ορατό του αδιέξοδο. Η ιδεολογία που ισχυρίστηκε πως θα απελευθέρωνε τον μουσουλμανικό κόσμο από την αποικιοκρατία, έχει μετατραπεί –κατά την ανάλυση– σε όργανο εσωτερικής καταπίεσης και περιφερειακής αστάθειας. Η εξαγωγή αυτής της ιδεολογίας μέσω οργανώσεων όπως η Χεζμπολάχ στον Λίβανο, οι φιλοϊρανικές πολιτοφυλακές στο Ιράκ και τη Συρία, ή η Χαμάς στη Γάζα, φαίνεται να έχει προκαλέσει αιματοχυσία χωρίς πραγματική λαϊκή στήριξη.
Η επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου 2023, η οποία εκτιμάται ότι είχε τη στήριξη των Φρουρών της Επανάστασης, οδήγησε σε σοβαρές συνέπειες και επιδείνωσε τη σχέση του Ιράν με αραβικούς πληθυσμούς και κυβερνήσεις. Πολιτικοί αναλυτές σημειώνουν ότι το πολιτικό Ισλάμ υποχωρεί στην ευρύτερη Μέση Ανατολή: σουνιτικά αραβικά κράτη εξομαλύνουν σχέσεις με το Ισραήλ, δίνουν προτεραιότητα στην οικονομική ανάπτυξη και αποστασιοποιούνται από την επαναστατική ρητορική της Τεχεράνης. Ακόμη και στο εσωτερικό του Ιράν, οι παραδοσιακές θρησκευτικές αρχές φαίνεται πως αμφισβητούνται, ενώ η πολιτική ισλαμική ταυτότητα δεν αντιμετωπίζεται πλέον ως ιερή υποχρέωση, αλλά ως εργαλείο διαιώνισης της εξουσίας.
Πυρηνικός τυχοδιωκτισμός χωρίς προοπτική
Για το καθεστώς, το εμπλουτισμένο ουράνιο δεν είναι απλώς πυρηνικό καύσιμο, αλλά σύμβολο αντίστασης. Ωστόσο, το τίμημα αυτής της συμβολικής αξίας είναι υψηλό: συνεχιζόμενες κυρώσεις, αποτροπή επενδύσεων και αύξηση των περιφερειακών εντάσεων. Η στρατιωτική του επέκταση δεν έχει προσφέρει απτά οφέλη, ενώ το δίκτυο της «αντίστασης» δείχνει να φθίνει. Αυτή η πορεία μπορεί να διατηρήσει το καθεστώς βραχυπρόθεσμα, αλλά μακροπρόθεσμα οδηγεί είτε στην κατάρρευση είτε στη μόνιμη απομόνωση – δηλαδή στο βορειοκορεατικό σενάριο.
Η ειρωνεία, επισημαίνεται, είναι ότι η Βόρεια Κορέα επιβιώνει εξάγοντας όπλα στη Ρωσία και την Κίνα. Το Ιράν, με πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες, επιλέγει παρόμοιο αδιέξοδο, παρά τις διαθέσιμες εναλλακτικές.
Προς ένα μοντέλο τύπου Νότιας Κορέας
Για να ακολουθήσει το Ιράν την πορεία της Νότιας Κορέας, αναλυτές εκτιμούν ότι χρειάζονται στρατηγικές μεταβολές σε πέντε βασικούς τομείς:
-
Τερματισμός του πυρηνικού προγράμματος – Πέρα από προσωρινές συμφωνίες, απαιτείται αποσυναρμολόγηση των σχετικών υποδομών, προσχώρηση σε διεθνείς συμβάσεις και πλήρης διαφάνεια, ώστε να αρθούν οι κυρώσεις και να ανακτηθεί η εμπιστοσύνη των επενδυτών.
-
Απαλλαγή από τον ιδεολογικό ιμπεριαλισμό – Διακοπή της στήριξης σε μη κρατικούς δρώντες και στροφή σε εσωτερική ανοικοδόμηση, με έμφαση στην οικονομική συνεργασία, όχι στον επαναστατικό προσηλυτισμό.
-
Κατάργηση της θεοκρατίας – Αντικατάσταση της θεοκρατικής αρχής με ένα νέο, κοσμικό σύνταγμα που θα διασφαλίζει την πολυφωνία, τη λαϊκή κυριαρχία και την ελευθερία έκφρασης.
-
Ανάπτυξη του ιδιωτικού τομέα – Η απομάκρυνση του IRGC από την οικονομία θεωρείται προϋπόθεση για την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας, της καινοτομίας και της αξιοποίησης του ανθρώπινου δυναμικού.
-
Ενίσχυση της κοινωνίας των πολιτών – Ελευθερία συνεταιρισμού, ανεξάρτητα ΜΜΕ, ενδυνάμωση των γυναικών και επιστροφή εξειδικευμένων Ιρανών του εξωτερικού κρίνονται θεμελιώδη για τη θεσμική ανασυγκρότηση.
Η στάση της Δύσης
Οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι σύμμαχοί τους πρέπει να αναγνωρίσουν την εσωτερική διαμάχη στο Ιράν — όχι μόνο μεταξύ φατριών, αλλά μεταξύ δύο μελλοντικών μοντέλων. Οι κυρώσεις και η αποτροπή παραμένουν απαραίτητες για τον περιορισμό της κακόβουλης συμπεριφοράς του καθεστώτος. Ωστόσο, πρέπει να συνοδεύονται από υποστήριξη προς την ιρανική κοινωνία των πολιτών, ασφαλή ψηφιακή πρόσβαση, εκπαιδευτικές ανταλλαγές και προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η Δύση πρέπει να προετοιμαστεί όχι μόνο για τον περιορισμό, αλλά και για την ανασυγκρότηση μετά την Ισλαμική Δημοκρατία. Αυτό περιλαμβάνει την υποστήριξη της συνταγματικής μεταρρύθμισης, της θεσμικής ανάπτυξης και της οικονομικής ανάκαμψης σε ένα δημοκρατικό Ιράν.
Το ισλαμικό καθεστώς στο Ιράν σήμερα μοιάζει περισσότερο από ποτέ με τη Βόρεια Κορέα, μπορεί να επιθυμεί την απομόνωση, τη στρατιωτικοποίηση και την ιδεολογική καθαρότητα. Ωστόσο, ο λαός επιθυμεί ελευθερία, ευημερία και ειρήνη. Η Ισλαμική Δημοκρατία προσπαθεί να εγκλωβίσει το Ιράν σε ένα μέλλον τύπου Βόρειας Κορέας. Ωστόσο, η ιστορία δεν έχει κλείσει την πόρτα στην εναλλακτική λύση της Νότιας Κορέας. Ο ιρανικός λαός εξακολουθεί να αγωνίζεται για αυτόν τον σκοπό. Ο κόσμος πρέπει να σταθεί στο πλευρό του.
