Ο Φειδίας (περ. 490-430 π.Χ.) ήταν ένας από τους σπουδαιότερους γλύπτες της αρχαίας Ελλάδας και της κλασικής εποχής. Τα καλλιτεχνικά του επιτεύγματά του ήταν θαυμαστά και το έργο του επηρέασε την τέχνη για χιλιάδες χρόνια. Θεωρείται ο πατέρας της κλασικής γλυπτικής.
Πιστεύοντας ότι ήταν δυνατό τα γλυπτά να αποδώσουν πιστά την εικόνα των θεών και να την αποκαλύψουν στην ανθρωπότητα, υπηρέτησε πιστά τα αισθητικά ιδανικά που όριζε το κλασικό, μαθηματικό ιδεώδες. Αν και κανένα πρωτότυπο έργο του δεν σώζεται σήμερα, τα πρότυπα για την κλασική ομορφιά, την τέλεια αναλογία και τη θεϊκή αναπαράσταση παραμένουν τόσο ψηλά όσο εκείνος τα έθεσε.
Παιδί της αθηναϊκής δημοκρατίας
Ο Φειδίας γεννήθηκε γύρω στα 490 π.Χ. στην Αθήνα, το ίδιο έτος με την περίφημη μάχη του Μαραθώνα, και μεγάλωσε σε μια εποχή που ήταν κρίσιμη για την ίδια την ύπαρξη της αθηναϊκής πολιτείας. Η Ελλάδα αντιμετώπιζε τη φλόγα της Περσικής Αυτοκρατορίας και η Αθήνα ήταν στην πρώτη γραμμή αυτής της σύγκρουσης. Τα πολεμικά κύματα που δονούσαν την αθηναϊκή κοινωνία επηρέασαν βαθιά το περιβάλλον στο οποίο αναπτύχθηκαν τόσο η τέχνη όσο και η δημοκρατία. Ο Φειδίας έζησε τη χρυσή εποχή της Αθήνας, υπό τη διακυβέρνηση του μεγάλου ηγέτη Περικλή — ένα διάστημα που χαρακτηρίστηκε από πνευματική ανάπτυξη και τεχνολογικές καινοτομίες.
Οι ικανότητές του δεν προέκυψαν τυχαία — ο ταλαντούχος καλλιτέχνης είχε μεγάλους δασκάλους. Σύμφωνα με αρχαίες πηγές, δύο ήταν οι κύριοι: ο Ηγίας από την Αθήνα και ο Αγέλαδος από το Άργος, οι οποίοι τον δίδαξαν διάφορες τεχνικές και τον έφεραν σε επαφή με διαφορετικές αισθητικές παραδόσεις. Ο Ηγίας τού προσέφερε τις αθηναϊκές τεχνικές, ενώ ο Αγέλαδος, που φημίζετο για τη δημιουργία αγαλμάτων των Ολύμπιων θεών, τού μετέδωσε ανεκτίμητες για το μελλοντικό του έργο γνώσεις, ιδιαίτερα για την κατασκευή του περίφημου αγάλματος του Δία.
Τα πρώτα μεγάλα έργα του ήταν μνημεία αφιερωμένα στη νίκη του Μαραθώνα, τα οποία χρηματοδοτήθηκαν με τα λάφυρα από τους Πέρσες, και αντιπροσώπευαν τον θρίαμβο της ελληνικής τέχνης και πολιτικής. Ο Φειδίας δημιούργησε μνημεία που αναδείκνυαν όχι μόνο τον στρατιωτικό θρίαμβο, αλλά και το ανώτερο αθηναϊκό πνεύμα. Αυτά τα πρώτα έργα του σηματοδότησαν τον ανερχόμενο ρόλο του ως αρχιγλύπτη και διέδωσαν την αθηναϊκή ισχύ σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο. Τα μνημεία που δημιούργησε γνωστοποίησαν τοις πάσι ότι στην Αθήνα ζούσε ένας σπουδαίος καλλιτέχνης.
Επιπλέον, ο Φειδίας εξειδικεύτηκε σε μια μοναδική τεχνική, η οποία συνδύαζε τη χρήση χρυσού και ελεφαντόδοντου. Ως βάση χρησιμοποιούταν μία ξύλινη κατασκευή, η οποία καλυπτόταν από λεπτά φύλλα χρυσού και λεπτές φέτες ελεφαντόδοντου. Το ελεφαντόδοντο ήταν ιδιαίτερα δύσκολο να δουλευτεί, καθώς ήταν εύθραυστο και ευαίσθητο σε αλλαγές θερμοκρασίας και υγρασίας. Μόνο τα πιο προηγμένα εργαστήρια μπορούσαν να διατηρήσουν την δομική ακεραιότητά του. Ο Φειδίας κατέκτησε τις τεχνικές επεξεργασίας του ελεφαντόδοντου και του χρυσού, συμπεριλαμβανομένης της ρύθμισης της υγρασίας, επιτυγχάνοντας εντυπωσιακά και διαρκή αποτελέσματα. Χάρις σε αυτές, κατάφερε και πραγματοποίησε τους γλυπτικούς άθλους της Αθηνάς Παρθένου στον Παρθενώνα και του Διός στην Ολυμπία.
Τα μεγάλα αριστουργήματα σε Ακρόπολη και Ολυμπία
Ο Φειδίας δημιούργησε το περίφημο άγαλμα της Προμάχου Αθηνάς γύρω στα 460-450 π.Χ.. Αυτό το κολοσσιαίο χάλκινο άγαλμα των 9 μέτρων τοποθετήθηκε στο κέντρο της Ακρόπολης, ανάμεσα στον Παρθενώνα και τα Προπύλαια. Το άγαλμα ήταν τόσο μεγάλο ώστε φαινόταν ακόμα και από τη θάλασσα, γεγονός που το κατέστησε αρχιτεκτονικό τοπόσημο της Αθήνας. Το μέγεθός του ήταν αντίστοιχο της σημασίας που είχε η θεά για την πόλη, ως προστάτιδα αλλά και σύμβολο της αθηναϊκής ισχύος.
Το κεντρικό έργο της Ακρόπολης ήταν ο Παρθενώνας, ένας ναός αφιερωμένος στην Αθηνά Παρθένο. Ο Φειδίας ήταν υπεύθυνος για τη σχεδίαση και επίβλεψη όλης της γλυπτικής διακόσμησης του ναού, συμπεριλαμβανομένων του τεράστιου αγάλματος της Αθηνάς Παρθένου που τοποθετήθηκε στο εσωτερικό του ναού. Το άγαλμα ολοκληρώθηκε το 438 π.Χ., ήταν κατασκευασμένο από χρυσό και ελεφαντόδοντο, και είχε ύψος ~12 μέτρα. Αναπαρίστανε τη θεά όρθια, πάνω σε βάθρο. Ο πέπλος της έπεφτε όλο πτυχώσεις ως το έδαφος, ανοιχτός στη δεξιά πλευρά. Η μέση ήταν ζωσμένη. Η αιγίδα που προστάτευε τον θώρακα έφερε την κεφαλή της Μέδουσας και ήταν σκεπασμένη με λέπια, ενώ περιβαλλόταν από σώματα φιδιών. Στο κεφάλι η θεά έφερε στέμμα, που φτάνει ως τον σβέρκο και είναι στολισμένο με Σφίγγα και πήγασους. Το δεξί της χέρι ήταν ανοιχτό και κρατούσε μία φτερωτή Νίκη. Στηριζόταν δε σε μια στήλη, η οποία έφτανε μέχρι το έδαφος, δίνοντας διάσταση στον χώρο. Το αριστερό χέρι ξεκουραζόταν στην ασπίδα της, που ακουμπούσε στη γη, ελαφρά γερμένη.
Το σημαντικότερο, ωστόσο, έργο του Φειδία ήταν το κολοσσιαίο άγαλμα του Δία για τον Ναό του Διός στην Ολυμπία. Ολοκληρώθηκε γύρω στα 430 π.Χ., δυο δεκαετίες μετά την ολοκλήρωση της Αθηνάς Παρθένου. Το άγαλμα του Δία ήταν επίσης χρυσελεφάντινο, με ύψος γύρω στα 12 μέτρα (ορισμένες πηγές αναφέρουν 12,5-13 μέτρα). Ο θεός ήταν καθισμένος σε έναν μεγαλειώδη θρόνο από ξύλο, διακοσμημένο με έβενο, χρυσό, πολύτιμες πέτρες και ελεφαντόδοντο. Στο δεξί χέρι, κρατούσε ένα άγαλμα της Νίκης, και στο αριστερό ένα σκήπτρο στεφανωμένο με ένα αετό. Το άγαλμα ήταν τόσο μεγάλο ώστε ένας αρχαίος γεωγράφος ανέφερε ότι αν ο Δίας σηκωνόταν όρθιος, θα έφτανε το ταβάνι του ναού. Αυτό το έργο θεωρείται ένα από τα Επτά Θαύματα του Αρχαίου Κόσμου και παραμένει ίσως το πιο θαυμαστό έργο γλυπτικής που δημιουργήθηκε στον κόσμο.
Πολιτική εχθρότητα και κατηγορίες
Παρά τη δημοφιλία του, η καριέρα του έληξε τραγικά για πολιτικούς λόγους. Εχθροί του Περικλή κατηγόρησαν τον καλλιτέχνη για δυο σοβαρά εγκλήματα. Πρώτα τον κατηγόρησαν ότι έκλεψε χρυσό που προοριζόταν για το άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου. Ο Φειδίας απέδειξε την αθωότητά του ζυγίζοντας τα χρυσά μέρη του αγάλματος, τα οποία τα είχε φτιάξει έτσι ώστε να αποσπώνται. Όταν το ζύγισμα έδειξε ότι η ποσότητα του χρυσού που του είχε δοθεί για το έργο βρισκόταν όλη εκεί, οι εχθροί του τον κατηγόρησαν για ύβρη: συγκεκριμένα, τον κατηγόρησαν ότι έχει αποδώσει τα χαρακτηριστικά του πρόσωπού του καθώς και εκείνα του προσώπου του Περικλή σε μορφές που περιλαμβάνονταν στη ασπίδα της Αθηνάς, πράγμα που απαγορευόταν καθώς θεωρούνταν προσβολή προς τη θεότητα.
Το τέλος του Φειδία παραμένει αβέβαιο και αντιφατικό. Ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι ο Φειδίας καταδικάστηκε και πέθανε στη φυλακή (Πλούταρχος), ωστόσο σύμφωνα με άλλες, κατάφερε να δραπετεύσει και κατέφυγε στην Ολυμπία όπου συνέχισε την εργασία του (δημιουργώντας το άγαλμα του Δία).
Μια σημαντική ανακάλυψη έγινε την περίοδο 1954-1958, όταν Γερμανοί αρχαιολόγοι ανακάλυψαν εργαστήριο γλυπτικής στην Ολυμπία — του Φειδία. Εκεί βρήκαν εργαλεία, πήλινες φόρμες για τις πτυχώσεις των ενδυμάτων του αγάλματος, κομμάτια ελεφαντόδοντου και ημιπολύτιμων λίθων, καθώς και ένα μικρό δοχείο ποτού βαμμένο μαύρο, με την επιγραφή «Φειδίου εἰμί» (δηλαδή «Ανήκω στον Φειδία»). Αυτή η ανακάλυψη ήταν κρίσιμη γιατί επιβεβαίωσε ότι ο Φειδίας πράγματι εργάστηκε στην Ολυμπία και ότι οι αρχαίες πηγές ήταν ακριβείς. Επιπλέον, χάρις στα ευρήματα, οι ερευνητές μπόρεσαν να ανακατασκευάσουν τις τεχνικές που χρησιμοποίησε για τη δημιουργία του αγάλματος του Δία.
Ανεξάρτητα από το τέλος του, το κληροδότημα του Φειδία παραμένει ανεξίτηλο και αναμφισβήτητο. Τα έργα του όρισαν τη διαδρομή της κλασικής τέχνης στους αιώνες που ακολούθησαν, και τα θαύματα που δημιούργησε έγιναν σημείο αναφοράς της ανθρώπινης καλλιτεχνικής έκφρασης.
