Για αιώνες, την περίοδο των Χριστουγέννων, οι χριστιανοί σε όλο τον κόσμο στήνουν τρισδιάστατες σκηνές της Γέννησης στις εκκλησίες, τους δημόσιους χώρους και τα σπίτια τους. Από πού προέρχεται αυτή η πολυετής και αγαπημένη παράδοση της φάτνης;
Σύμφωνα με την Universalis Foederatio Presepisticaor ή Διεθνή Ομοσπονδία Φίλων της Φάτνης (IFCF), οι Ρωμαίοι ζωγράφισαν για πρώτη φορά σκηνές της Γέννησης σε τοιχογραφίες κηδειών του 2ου αιώνα. Στις κατακόμβες της Δομιτίλλας, μια τοιχογραφία απεικονίζει την Παναγία καθισμένη να κρατά τον Χριστό, ενώ οι Μάγοι περιμένουν στη σειρά για να υποβάλουν τα σέβη τους.
Ήδη από τον 9ο και 10ο αιώνα, η Ευρώπη είχε μια ιερή παράδοση θεματικών παραστάσεων. Σύμφωνα με την IFCF, «η θεματική παράσταση — μια λειτουργική και παραλειτουργική θεατρική αναπαράσταση — δημιουργήθηκε με σκοπό να βοηθήσει τον σε μεγάλο βαθμό αναλφάβητο πληθυσμό να αντιληφθεί και να κατανοήσει καλύτερα τα επεισόδια που περιγράφονται στο Ευαγγέλιο, τα οποία διαβάζονταν στα λατινικά».
Αρχικά, τα θεματικά έργα παρουσιάζονταν σε εκκλησίες, αλλά όταν οι παραστάσεις απέκλιναν από το βιβλικό περιεχόμενο μεταφέρθηκαν σε δημόσιους χώρους.
Αυτή η παράδοση ενέπνευσε τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης — περισσότερα από 300 χρόνια αργότερα, το 1223 — να αναπαραστήσει τη Γέννηση στο ορεινό χωριό Γκρέτσιο, στην Ιταλία.
Παραδοσιακές σκηνές της Γέννησης με τοπικό χρώμα
Παραμένοντας πιστές στη βιβλική εικονογραφία, οι σκηνές της Γέννησης σε όλο τον κόσμο συχνά ενσωματώνουν τοπικές ενδυμασίες, έθιμα και τοπία. Ορισμένες σκηνές της Γέννησης επικεντρώνονται στον στάβλο της Βηθλεέμ με την Αγία Οικογένεια, το βόδι και το γαϊδουράκι, τους βοσκούς και, μερικές φορές, τους Μάγους. Άλλες σκηνές προσθέτουν τεράστια διοράματα (τρισδιάστατα μοντέλα) με πομπή προσκυνητών σε συγκεκριμένες τοποθεσίες.
Για παράδειγμα, η παράδοση της προβηγκιανής φάτνης εμφανίστηκε στην Προβηγκία, στη νοτιοανατολική Γαλλία, γύρω στα 1775. Αντί να απεικονίζουν τη Βηθλεέμ, τοποθέτησαν πήλινα ειδώλια σε ένα τοπικό σκηνικό: ένα χωριό γεμάτο ελαιώνες και λιβάδια λεβάντας. Μια πομπή χωρικών — μεταξύ των οποίων ένας φούρναρης, ένας ιχθυοπώλης, ένας τυφλός άνδρας και ο γιος του — κατευθύνονται προς την Αγία Οικογένεια. Κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης, όταν οι εκκλησίες έκλεισαν βίαια και απαγορεύτηκαν οι δημόσιες ιερές εκθέσεις, οι Προβηγκιανοί Καθολικοί αναπαρήγαγαν αυτές τις φάτνες στα σπίτια τους.
Πενήντα πέντε φιγούρες που ονομάζονται «santons» ή «μικροί άγιοι» συμπληρώνουν την προβηγκιανή φάτνη. Περίπου 120 εργαστήρια «santon» εξακολουθούν να δημιουργούν τις παραδοσιακές φιγούρες στην Προβηγκία.
Στο Μουσείο Glencairn στο Μπρυν Αθύν της Πενσυλβανίας (ΗΠΑ), οι επισκέπτες μπορούν να θαυμάσουν δεκάδες φάτνες από όλο τον κόσμο, στην ετήσια έκθεση «World Nativities». Το 2020, το μουσείο επιμελήθηκε ένα συναρπαστικό ημερολόγιο του Advent με φάτνες από διαφορετικές κουλτούρες, το οποίο περιλαμβάνει την ιστορία κάθε μιας και τους καλλιτέχνες που τις δημιούργησαν. Η έκθεση αυτή είναι διαθέσιμη και διαδικτυακά.
Φίλοι της Φάτνης σε όλον τον κόσμο
Η IFCF εκπροσωπεί είκοσι (20) οργανισμούς από τη Βόρεια Αμερική, την Ευρώπη και τη Νότια Αμερική. Μαζί υποστηρίζουν τους καλλιτέχνες της φάτνης και προωθούν και διατηρούν την παράδοση.
Ο μη κερδοσκοπικός οργανισμός Friends of the Creche (Φίλοι της Φάτνης) δραστηριοποιείται στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η ιστοσελίδα του περιλαμβάνει έναν εθνικό κατάλογο εκθέσεων φάτνης.
Όπως αναφέρεται σε ένα από τα ιδρυτικά άρθρα του IFCF, «όλοι οι φίλοι της Φάτνης, δηλαδή όλοι οι καλοπροαίρετοι άνθρωποι που νιώθουν το συναίσθημα της Φάτνης, έχουν το ηθικό καθήκον να διατηρήσουν ζωντανή την παράδοση αυτής της ευγενούς τέχνης».
