Μετάφραση: Αλία Ζάε
Εδώ και αρκετά χρόνια, η παράδοση του χριστουγεννιάτικου δέντρου έχει εξελιχθεί σε παγκόσμιο έθιμο, από την Ευρώπη και τις ΗΠΑ μέχρι την Άπω Ανατολή και την Αφρική. Το στολίζουμε με μπάλες, με ξύλινα στολίδια, με κουκουνάρια, με γιρλάντες, με κορδέλες ή με φωτάκια, ακόμα και με ‘χιόνι’ πολλές φορές, ενώ στη βάση του βάζουμε τη φάτνη και τα δώρα που θα χαρίσουμε ο ένας στον άλλον. Από πού όμως κατάγεται αυτή η συνήθεια;
Ένα διαχρονικό σύμβολο
Τα αειθαλή δέντρα, κατηγορία στην οποία ανήκει και το έλατο, είχαν συμβολική αξία για πολλούς λαούς ανά τον κόσμο, πολύ πριν εξαπλωθεί ο Χριστιανισμός. Για παράδειγμα, στις παραδόσεις αρχαίων μεσογειακών λαών, αλλά και σε αυτές των κινέζικων Δυναστειών, τα αειθαλή δέντρα συσχετίζονταν με την αιώνια ζωή.
Οι πολιτισμοί που ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό οικειοποιήθηκαν πληθώρα αρχαίων παγανιστικών και ειδωλολατρικών εθίμων, προσαρμόζοντάς τα στη χριστιανική θρησκεία. Ένα από αυτά ήταν το στόλισμα των αειθαλών δέντρων, που μετατράπηκαν σε σύμβολα του Κήπου της Εδέμ. Τα πρώτα στολίδια ήταν μήλα, γκοφρέτες1 και κεριά. Τα πρώτα λόγω της ονομαστικής εορτής των πρωτοπλάστων2, οι δεύτερες για το σώμα του Χριστού και τα τρίτα για το φως του Χριστού.
Μετά από τον 16ο αιώνα, το χριστουγεννιάτικο δέντρο – το έλατο, πια – έγινε αναπόσπαστο μέρος των παραδόσεων της λουθηρανικής Γερμανίας, το οποίο μεταλαμπαδεύτηκε στη Βρετανία στις αρχές του 19ου αιώνα από τη γερμανικής καταγωγής βασίλισσα Βικτωρία και τον Γερμανό σύζυγό της Αλβέρτο της Σαξονίας. Στις ΗΠΑ μεταφέρθηκε από Γερμανούς μετανάστες (η πρώτη καταγραφή που έγινε σχετικά χρονολογείται από τη δεκαετία του 1830). Κοντά στα τέλη της δεκαετίας του 1800, ο Έντουαρντ Χίμπερντ Τζόνσον, συνεργάτης του Τόμας Έντισον, πρόσθεσε φώτα στο έλατο, σηματοδοτώντας τη γέννηση του σύγχρονου χριστουγεννιάτικου δέντρου.
Ένα μπαρόκ έλατο στο Met
Μέχρι τις 8 Ιανουαρίου 2023, στην Αίθουσα Μεσαιωνικής Γλυπτικής του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης, μπορείτε να απολαύσετε το «Χριστουγεννιάτικο Δέντρο με μπαρόκ ναπολιτάνικη φάτνη» του μουσείου. Το δέντρο, με ύψος 6 μέτρα, φιλοξενεί αμέτρητους αγγέλους που ίπτανται πάνω από τη σκηνή της Γέννησης. Στη βάση του βρίσκεται η φάτνη και όλη η σκηνή της Γέννησης.
Οι φιγούρες της φάτνης, κατασκευασμένες το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα από ξύλο και τερακότα, είναι δωρεά της Λορέτα Χάινς Χάουαρντ. Έχουν ύψος 30-40 εκ. και εικάζεται ότι προέρχονται από το εργαστήριο του Ιταλού Ναπολιτάνου γλύπτη Τζουζέπε Σανμαρτίνο.
Οι άγγελοι αιωρούνται με μαγευτικό τρόπο πάνω από τη φάτνη, η οποία είναι περιτριγυρισμένη από φιγούρες, οι οποίες αναπαριστούν ανθρώπους κάθε εθνικότητας, που πλησιάζουν για να προσκυνήσουν τη Γέννηση του Σωτήρα. Οι επισκέπτες μπορούν επίσης να περπατήσουν περιμετρικά του δέντρου για να θαυμάσουν τις όμορφες φιγούρες. Η χριστουγεννιάτικη διάθεση επιτείνεται από τη χορωδιακή μουσική που πλανάται στον αέρα.
Το επιβλητικό έλατο και η περίτεχνη φάτνη προσελκύουν την πλειοψηφία των επισκεπτών του μουσείου και δικαίως. Οι άνθρωποι στέκονται να το θαυμάσουν για ώρα και μοιάζουν να βυθίζονται σε σκέψεις, που γεννιούνται από το ξεχωριστό θέαμα που ατενίζουν.
Αναζητώντας νέα νοήματα
Όταν οι ρίζες μιας παράδοσης χάνονται στα βάθη των αιώνων, πολλές φορές χάνονται και τα βαθύτερα νοήματα και οι συμβολισμοί που υπάρχουν. Κάτι τέτοιο έχει συμβεί και στην περίπτωση του χριστουγεννιάτικου δέντρου.
Οι συνειρμοί που προκαλεί στο νου μας έχουν αλλάξει. Ως σύμβολο προέρχεται από το μακρινό παρελθόν, αλλά μέχρι να διανύσει την απόσταση μέχρι το παρόν, το νόημά του έχει διαφοροποιηθεί. Τι συμβολίζει για εμάς τώρα το δέντρο των Χριστουγέννων; Και ακόμα, τι θα θέλαμε να συμβολίζει;
Θα θέλαμε, για παράδειγμα, να το δούμε και πάλι σαν σύμβολο του χαμένου Παραδείσου; Ή σαν ένα σύμβολο της χριστιανικής αρετής που απομακρύνει το κακό, τους δαίμονες και την κακοτυχία στην αρχή κάθε καινούριας χρονιάς; Ή πάλι, θα μπορούσαμε να το συνδέσουμε με την αθανασία, με την αιωνιότητα και με τα θεϊκά όντα που μας προσέχουν από ψηλά. Ή μπορεί, πολύ απλά, να είναι ένα σύμβολο για τη συντροφικότητα και τη φιλοξενία, κάτι που θερμαίνει τις καρδιές των ανθρώπων και τους βοηθά να ξαναέρθουν κοντά ο ένας με τον άλλον, με αφορμή την περίοδο των γιορτών.
Σε κάθε περίπτωση, ό,τι νόημα κι αν αποφασίσουμε να αποδώσουμε στο έλατο, οι συνυποδηλώσεις ας παραμείνουν φωτεινές και αισιόδοξες, συνεχίζοντας τη μακριά του παράδοση.
Ο Έρικ Μπες είναι εικαστικός – παραστατικός καλλιτέχνης και υποψήφιος για διδακτορικό στις Εικαστικές Τέχνες στο Ινστιτούτο Διδακτορικών Σπουδών (Institute for Doctoral Studies in the Visual Arts / IDSVA).
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. γκοφρέτες σαν όστια, την Αγία Μετάληψη των Καθολικών.
2. Η Ορθόδοξη Εκκλησία εορτάζει τη μνήμη των πρωτοπλάστων, Αδάμ και Εύα, την Κυριακή προ του Χριστού Γεννήσεως μεταξύ 18 και 24 Δεκεμβρίου εκάστου έτους. https://orthodoxoiorizontes.gr/Agiologia/Palaia_Diathikh/Dikaioi_Palaias_Diathikhs/Dikaioi_Adam_kai_Eua.htm
