Σχολιασμός
Πριν από χρόνια, μπήκα σ’ έναν ναό την ώρα που τελούνταν η Θεία Λειτουργία και κάθισα, καθώς η χορωδία άρχιζε να ψέλνει από τον εξώστη. Η μουσική ακουγόταν αιχμηρή και παράξενη, αιθέρια αλλά και ανησυχητική· πολύπλοκη, σαγηνευτική, αλλά και κάπως αλλόκοτη – σε κάθε περίπτωση, ήταν αδύνατον να την αγνοήσεις. Ορισμένες στιγμές έκανε την καρδιά μου να πονά.
Η δεξιοτεχνία των τραγουδιστών ήταν αναμφισβήτητη, αλλά δεν μπορούσα να προσδιορίσω την εποχή.
Μια πιο προσεκτική εξέταση μού αποκάλυψε ότι το κομμάτι ήταν ολόκληρη η σουίτα «Messe de Notre Dame» (H Λειτουργία της Παναγίας των Παρισίων) του Γκιγιώμ ντε Μασώ, γραμμένη το 1365. Κι όμως, το έργο ακουγόταν απολύτως σύγχρονο. Πιο σωστά: άχρονο. Αν θέλετε, ακούστε το. Ή παρακολουθήστε τις νότες και τα λόγια στην παρτιτούρα.
Αυτό το άκουσμα με παρακίνησε να ανακαλύψω γιατί αυτή η μουσική ακούγεται τόσο παράδοξη, και τι συνέβη ώστε να ξεχαστεί ένας τέτοιος ήχος και να τον διαδεχθεί κάποιος άλλος. Η έρευνα μου με οδήγησε στο τροπικό σύστημα αρμονίας.
Πριν από τον 17ο αιώνα, η υψηλή μουσική βασιζόταν σε οκτώ τρόπους, γνωστούς από την ελληνική τους ονομασία (Δώριος, Φρύγιος, Λύδιος, κ.ά.) ή απλώς αριθμημένους. Μόνο δύο από αυτούς μοιάζουν μ’ αυτό που σήμερα λέμε ματζόρε και μινόρε, δηλαδή «χαρούμενο» ή «λυπημένο». Η μουσική τότε διέθετε ένα πολύ πιο περίπλοκο και ευρύ συναισθηματικό φάσμα. Οι τρόποι αυτοί είχαν πίσω τους υψηλή θεωρία, θεμελιωμένη στα μαθηματικά του ήχου, που ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της ακαδημαϊκής εκπαίδευσης των μουσικών.
Με το πέρασμα των αιώνων, οι τρόποι αυτοί σταδιακά παραμερίστηκαν — εν μέρει λόγω της αλλαγής της αισθητικής, αλλά και επειδή η προσθήκη πολλών οργάνων στις ενορχηστρώσεις απαιτούσε ομοιομορφία. Η εφεύρεση των κλειδιών και η επιμήκυνση των πενταγράμμων για να καλύψουν ακραίες νότες, οδήγησε τελικά σε μια εξομάλυνση της συναισθηματικής έκφρασης. Κάθε απόκλιση από το ματζόρε και το μινόρε απαιτούσε «κατά προσέγγιση» νότες — τα λεγόμενα διεσταλμένα σημάδια, που γέμιζαν τις παρτιτούρες με ακανόνιστους συμβολισμούς. Η κανονικότητα έγινε ο κανόνας, και κάθε παρέκκλιση έπρεπε να σημειώνεται κατ’ εξαίρεση.
Οι εποχές του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης παρήλθαν, και άρχισε η μπαρόκ περίοδος. Όχι απαραίτητα με πιο εκλεπτυμένους ήχους — απλώς διαφορετικούς. Οι μεγάλοι συνθέτες εργάστηκαν εντός του νέου συστήματος, ναι, αλλά θα ήταν ίσως πιο ακριβές να πούμε πως δούλεψαν παρά το σύστημα. Κάπου εκεί άρχισα να αμφισβητώ την ίδια την ιδέα της προόδου στη μουσική. Διότι η μουσική δεν εξελίσσεται γραμμικά. Σε κάθε εποχή υπάρχει τόσο το σπουδαίο όσο και το μέτριο. Η πορεία της μουσικής δεν είναι πάντα προς τα πάνω.
Άρχισα να θυμάμαι μερικά από τα αγαπημένα μου τζαζ κομμάτια από την εποχή που έπαιζα τρομπόνι επαγγελματικά για να πληρώνω τα δίδακτρα. Ένα από τα μεγαλύτερα άλμπουμ είναι το «Kind of Blue» του Μάιλς Ντέηβις — το πιο δημοφιλές τζαζ άλμπουμ όλων των εποχών. Πίσω από το έργο, ο νους του ασύλληπτου πιανίστα Μπιλ Έβανς, πειθαρχημένος και διερευνητικός.
Από τις πρώτες νότες, νιώθεις πως κάτι διαφορετικό συμβαίνει. Η διάθεση, πολύπλοκη, με τεράστια συναισθηματική παλέτα, εξερευνά κάποιους από τους ίδιους πόνους και ανησυχίες που ακούμε και στη «Messe de Notre Dame» του Γκιγιώμ ντε Μασώ.
Πού οφείλεται αυτό; Ολόκληρο το άλμπουμ είναι γραμμένο πάνω στους αρχαίους μεσαιωνικούς τρόπους. Όχι ματζόρε και μινόρε, αλλά οκτώ διαφορετικά ηχητικά σύμπαντα. Η μουσική περιπλανάται ανάμεσά τους με ελευθερία και απροσδόκητη ορμή. Δεν αφήνει το αυτί να χαλαρώσει. Ελκυστική και αλλόκοτη. Σαγηνευτική και ανησυχητική. Πάντα φρέσκια. Ιδού λοιπόν: μια ευθεία γραμμή που ενώνει το 1365 με το 1959!
Κι αν θέλετε να απολαύσετε περισσότερη μεσαιωνική τροπική μουσική: «Qui Habitat» του Ζοσκέν ντε Πρε (1490), ή «Spem in Alium» του Τόμας Τάλλις, έναν αιώνα μετά.
Προχωρώντας στον χρόνο, συναντάμε τον Μπράιαν Γουίλσον των Beach Boys, ο οποίος πέθανε πρόσφατα. Αυτό με έκανε να ξανακούσω το συγκρότημα. Ανέκαθεν τους θεωρούσα μια ανάλαφρη μουσική μπάντα των ‘60s που έγραφε διασκεδαστικά τραγούδια για σερφ και πάρτι. Πόσο λάθος έκανα. Η μουσική τους πολυπλοκότητα ξεπερνά κάθε περιγραφή· είναι τόσο εκπληκτική όσο εκείνη του Μοντεβέρντι. Αληθινά ιδιοφυής.
Αυτή είναι μουσική που αντέχει στον χρόνο. Ίσως η ροκ δεν έφτασε ποτέ ξανά τέτοια ύψη. Αλλά αξίζει να αναγνωρίσουμε τα μεγάλα συγκροτήματα των ’70s: Chicago, Led Zeppelin, Queen, Earth Wind and Fire, ακόμη και πολλά κομμάτια του Έλτον Τζον. Η σημερινή ποπ μουσική — λυπάμαι που το λέω — δεν αντέχει τη σύγκριση. Τα κλαψουρίσματα της Τέυλορ Σουίφτ είναι παιδαριώδη μπροστά σε αυτά. Ό,τι παίζει σήμερα στο ραδιόφωνο είναι, κατά κανόνα, μονοδιάστατο και ανώριμο. Η τεχνολογία δεν βοήθησε. Πείτε με ελιτιστή, αλλά το μεγαλύτερο μέρος της σύγχρονης μουσικής είναι σκουπίδια. Σχεδόν καμία πρόοδος.
Η πρόοδος στη μουσική — όπως και στην επιστήμη ή την πολιτική — είναι επεισοδιακή. Καλό και κακό συνυπάρχουν σε κάθε εποχή. Δεν μαθαίνουμε πάντα από το παρελθόν. Αντίθετα, συχνά χάνουμε γνώση, ξεχνάμε θησαυρούς σοφίας, επειδή πιστεύουμε πως η δική μας εποχή είναι η πιο λαμπρή. Και όταν ανακαλύπτουμε ότι δεν είμαστε οι καλύτεροι, τότε αρχίζουμε να ψάχνουμε τι μπορεί να μας έχει διαφύγει. Και τότε… ξαναανακαλύπτουμε. Και επαναφέρουμε.
Είναι μια οδυνηρή διαδικασία. Και ανθρώπινη. Προέρχεται από την αλαζονεία και την πλάνη του ανθρώπου. Μόλις πειστούμε πως είμαστε η καλύτερη γενιά που υπήρξε ποτέ, πως ξεπεράσαμε τους «πρωτόγονους» του παρελθόντος, τότε έρχεται η πτώση. Και επαναλαμβάνουμε τα λάθη, δίχως να αναστήσουμε τα επιτεύγματα.
Αυτό ισχύει στη γλώσσα, στη μόδα, στη θεολογία, στην ιατρική, στην αισθητική, στην τεχνολογία. Μόλις το συνειδητοποιήσουμε, ο ρόλος μας είναι πολύ πιο απαιτητικός από όσο φανταζόμασταν. Πρέπει να ξεσκονίσουμε την ιστορική μνήμη, να βρούμε όσα χάσαμε, να αναγνωρίσουμε τη σημασία τους και να τα ενσωματώσουμε στη ζωή μας.
Αυτό είναι πολύ πιο δύσκολο από το να αποδεχτούμε απλώς υπάρχει γύρω μας ως το καλύτερο δυνατό.
Ο Μασώ, ο Ζοσκέν, ο Τάλλις και ο Μπερντ έφτασαν σε ύψη μουσικής δημιουργίας που ανταγωνίζονται τη μεγαλοπρέπεια των μεγάλων ευρωπαϊκών καθεδρικών ναών. Ο Μάιλς Ντέηβις και Μπιλ Έβανς ανακάλυψαν ξανά τους μεσαιωνικούς τρόπους. Ο Μπράιαν Γουίλσον των Beach Boys αναβίωσε πολύπλοκους συγχορδισμούς και φωνητικές αρμονίες. Ο Γκούσταβ Μάλερ επανέφερε και ανέπτυξε τη Ρομαντική παράδοση, η οποία είχε αρχίσει να παραγκωνίζεται στην εποχή του. Πράγματι, οι περισσότεροι σπουδαίοι μουσικοί δημιουργοί είναι ταυτόχρονα αναδημιουργοί και ‘παρελθοντολόγοι’. Και έτσι πρέπει να είναι. Πολλά από ό,τι αποκαλούμε καινοτομία δεν είναι παρά η επανεύρεση ξεχασμένων γνώσεων.
Αυτό πιθανότατα ισχύει σε κάθε τομέα. Αν το εφαρμόσουμε στην ιατρική, ανοίγεται ένας νέο κόσμο. Το ίδιο ισχύει για τη διατροφή και την άσκηση. Και πολύ περισσότερα. Το έργο μας να ανασυστήσουμε έναν μεγάλο πολιτισμό είναι πιο σύνθετο από ό,τι ποτέ φανταζόμασταν. Και η τεχνητή νοημοσύνη δεν μπορεί να το κάνει για εμάς.
Οι απόψεις που εκφράζονται σε αυτό το άρθρο είναι απόψεις του συγγραφέα και δεν αντανακλούν απαραίτητα τις απόψεις της εφημερίδας The Epoch Times.
