«Η συγγραφή μαθαίνεται με τη μίμηση», έγραψε κάποτε ο μεγάλος δάσκαλος της γραφής Ουίλλιαμ Ζίνσερ [William Zinsser, 1922-2015]. «Οι μαθητές συχνά αισθάνονται ένοχοι όταν αντιγράφουν κάποιον άλλον. Πιστεύουν ότι είναι ανήθικο ή φοβούνται ότι θα χάσουν την ταυτότητά τους. Το θέμα, όμως, είναι ότι τελικά ξεπερνάμε τα πρότυπά μας. Παίρνουμε ό,τι χρειαζόμαστε και μετά αποβάλλουμε τα ξένα στοιχεία και γινόμαστε αυτό που είναι να γίνουμε».
Τα λόγια του Ζίνσερ περιέχουν μεγάλη σοφία, τόσο για τους μαθητές όσο και για τους δασκάλους. Από την εμπειρία μου ως δάσκαλος και καθηγητής συγγραφής, οι καλύτεροι συγγραφείς είναι πάντα εκείνοι που διάβαζαν πολλά και καλά έργα. Έχουν μια αίσθηση της γλώσσας, μια διαισθητική κατανόηση τόσο του νοήματος όσο και της δομής, που δεν μπορεί να αποκτηθεί με κανέναν άλλο τρόπο παρά μόνο με το να βυθίζεις τη μύτη σου στα βιβλία. Αυτή η αίσθηση αναπτύσσεται οργανικά στο μυαλό του μαθητή που διαβάζει τακτικά.
Αντίθετα, είναι σχεδόν αδύνατο να αναπαραχθεί σε μαθητές που δεν διαβάζουν πολύ. Ούτε οι ασκήσεις ούτε οι διαλέξεις ούτε τα πρότυπα μπορούν να καλύψουν αυτή την έλλειψη. Το διάβασμα είναι όπως η πρωτεΐνη για τους μπόντι-μπίλντερ: απαραίτητο για την ανάπτυξη. Χωρίς μια πλούσια αναγνωστική ‘διατροφή’, ο δάσκαλος και ο μαθητής έχουν χάσει τη μάχη από χέρι.
Κάποιος βαθμός επάρκειας στη συγγραφή μπορεί να αποκτηθεί αποκλειστικά μέσω διαλέξεων, αλλά θα είναι πάντα λίγο αδέξιος και στερεότυπος. Η μούσα είναι αυστηρή και τείνει να ανταμείβει μόνον όσους έχουν διαβάσει τους μεγάλους λογοτέχνες. Τότε, και μόνο τότε, η μούσα θα κάνει τις λέξεις του μαθητή να χορέψουν.
Μίμησις πράξεως σπουδαίας…
Αποτελεί κοινή λογική: μαθαίνουμε τα πάντα μέσω της μίμησης. Ο βιολονίστας παρακολουθεί τον δάσκαλο να κρατά το όργανο και το δοξάρι και μετά το δοκιμάζει ο ίδιος. Η κολυμβήτρια παρακολουθεί τον εκπαιδευτή να κάνει τις κινήσεις της ‘πεταλούδας’ και μετά τις δοκιμάζει η ίδια. Τα παιδιά ακούνε τα λόγια των γονιών τους και μετά προσπαθούν να τα επαναλάβουν. Οι πρώτες προσπάθειες είναι πάντα αδέξιες, όπως οι ακατάληπτες πρώτες λέξεις των μωρών. Σιγά-σιγά, ωστόσο, οι μιμήσεις φτάνουν στο επίπεδο του προτύπου – και ενίοτε το ξεπερνούν.
Γιατί λοιπόν να αντιμετωπίζουμε τη συγγραφή διαφορετικά, σαν να μπορεί να μαθευτεί μόνο μέσω αφηρημένης θεωρίας ή ακολουθώντας αυθαίρετους κανόνες; Σίγουρα, οι κανόνες και η θεωρία βοηθούν, και έχουν τη θέση τους στη διδασκαλία της γραφής. Αλλά δεν μπορούν να υποκαταστήσουν τη συνειδητή πρακτική της μίμησης μεγάλων συγγραφέων – είναι όπως η μελέτη της ανατομίας του αλόγου: όσο κι αν τη μελετήσετε, δεν θα μάθετε να ιππεύετε καλά.
Διαβάστε, διαβάστε, διαβάστε
Κατ’ αρχάς, οι εκπαιδευτικοί πρέπει να διαβάζουν πολύ οι ίδιοι, για όλους τους λόγους που προαναφέρθηκαν. Είναι καλή ιδέα όταν διαβάζετε να έχετε ένα μολύβι κι ένα τετράδιο κοντά σας, για να σημειώνετε τα αποσπάσματα που σας κάνουν ιδιαίτερη εντύπωση. Αυτά μπορεί και να αποτελέσουν τη βάση για ασκήσεις στην τάξη ή για εργασίες για το σπίτι.
Αντιγραφή και υπαγόρευση
Καλά κείμενα που δεν ξεπερνούν σε μέγεθος μια παράγραφο, οι δάσκαλοι μπορούν να τα διαβάσουν δυνατά στην τάξη και να ζητήσουν από τους μαθητές να τα γράψουν καθ’ υπαγόρευση. Ακούγοντας και γράφοντας, ο ρυθμός και η δομή της γλώσσας, και το λεξιλόγιο απορροφώνται κατά κάποιον τρόπο από το μυαλό και σώμα. Οι λέξεις και οι φράσεις γίνονται μέρος του μαθητή, συνυφασμένες με τις ίνες και τα κύτταρα του εγκεφάλου και των μυών του.
Μια παραλλαγή της άσκησης είναι η αντιγραφή του αποσπάσματος, παρόλο που χάνεται σε αυτή την περίπτωση το ακουστικό στοιχείο – η καλή γραφή απαιτεί ευαισθησία στον ρυθμό. Ωστόσο, και στις δύο περιπτώσεις, ο μαθητής αναπαράγει επακριβώς τις λέξεις κάποιου μεγάλου συγγραφέα. Είναι σαν ένας χορευτής να μπορεί, για μια στιγμή, να μπει στο σώμα του δασκάλου του και να αισθανθεί τις σωστές κινήσεις κάθε χεριού και ποδιού.
Συμπληρώνοντας τα κενά
Με τη δεύτερη και πιθανώς πιο διασκεδαστική άσκηση, εισάγεται η δημιουργικότητα των μαθητών στη διαδικασία. Σε αυτή την άσκηση, η βάση είναι και πάλι ένα απόσπασμα από ένα σπουδαίο βιβλίο ή δοκίμιο, από το οποίο ο εκπαιδευτικός αφαιρεί ορισμένες λέξεις ή φράσεις εδώ και εκεί, δημιουργώντας μια άσκηση συμπλήρωσης κενών.
Ζητείται από τους μαθητές να διαβάσουν το απόσπασμα και να το ξαναγράψουν, επιλέγοντας δικές τους λέξεις για τα κενά. Με αυτόν τον τρόπο, ακολουθούν τη δομή, τον τόνο, το μήκος των προτάσεων, κλπ του κειμένου-προτύπου, αλλά αρχίζουν να αντλούν και από τον εαυτό τους.
Αναπαράγοντας το ύφος
Πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα, ο δάσκαλος μπορεί να ζητήσει από τους μαθητές να διαβάσουν ένα απόσπασμα και στη συνέχεια να το ξαναγράψουν εξ ολοκλήρου με δικά τους λόγια, διατηρώντας όμως το ύφος του συγγραφέα. Αυτό αναγκάζει τους μαθητές να αναρωτηθούν ποια είναι τα διακριτικά χαρακτηριστικά που συνθέτουν το συγκεκριμένο ύφος. Χρησιμοποιεί μακριές ή σύντομες προτάσεις; Η γλώσσα είναι τυπική ή οικεία; Χρησιμοποιεί μεταφορές, παρομοιώσεις, αλληγορίες, ρυθμό;
Μπορεί να χρειαστεί να δώσει ο δάσκαλος κάποιες οδηγίες σχετικά με αυτά τα σημεία, πριν αφήσει τους μαθητές να συντάξουν τα δικά τους κείμενα. Οι μιμήσεις των μαθητών μπορεί να γραφτούν για το ίδιο ή για παρόμοιο με του προτύπου θέμα ή μπορεί να αφορούν ένα πολύ διαφορετικό θέμα, πάντα διατηρώντας το ύφος του πρωτοτύπου. Εξαρτάται από τα στοιχεία που θέλει να τονίσει ο δάσκαλος.
Βρίσκοντας την ισορροπία
Εκτός από το να ‘τρέφουν’ τους μαθητές με το απάνθισμα της λογοτεχνικής παραγωγής, αυτού του είδους οι ασκήσεις είναι πιο διασκεδαστικές και ουσιαστικές από τις τυπικές ασκήσεις γραφής που συναντάμε συχνά στα σχολεία σήμερα.
Ένα εξαιρετικό μικρό βιβλίο με τίτλο «The Writer’s Workshop: Imitating Your Way to Better Writing» του Γκρέγκορυ Ρόπερ χρησιμοποιεί μια μέθοδο διδασκαλίας πολύ παρόμοια με αυτήν και περιλαμβάνει χρήσιμες ασκήσεις. Ο Ρόπερ παρέχει σύντομα αποσπάσματα από μεγάλους συγγραφείς, σε διαφορετικά είδη και τρόπους, και στη συνέχεια καθοδηγεί τους μαθητές στη δημιουργία της δικής τους απομίμησης του αποσπάσματος. Έχω χρησιμοποιήσει αυτό το βιβλίο μαζί με τις άλλες τεχνικές που περιγράφονται παραπάνω με καλά αποτελέσματα σε ομάδες δημιουργικής γραφής.
Η τέχνη της μίμησης σε συνδυασμό με μαθήματα σχετικά με τις τυπικές πτυχές της γραφής (δομή παραγράφων και εκθέσεων, γραμματική, παραπομπές, κλπ) δημιουργούν ένα εξαιρετικό περιβάλλον για την ανάπτυξη λογοτεχνικών δεξιοτήτων. Μέσω της μίμησης, οι μαθητές αποκτούν την αίσθηση τού τι λειτουργεί στη γραφή. Στη συνέχεια, στις διαλέξεις, διδάσκονται τους λόγους για τους οποίους λειτουργεί η μία ή η άλλη τεχνική. Έχω διαπιστώσει ότι αυτός ο συνδυασμός πρακτικής, εμπειρικής και θεωρητικής μάθησης αποτελεί μια ικανοποιητική και πολύπλευρη μέθοδο διδασκαλίας, που συνήθως έχει καλά αποτελέσματα.
