Στον 20ό και τον 21ο αιώνα, ο δυτικός πολιτισμός έχει να επιδείξει άφθονη διονυσιακή συμπεριφορά. Ένα από τα βασικά στοιχεία της λατρείας του Διονύσου είναι η κατανάλωση κρασιού και η έκσταση που τη συνοδεύει. Σύμφωνα με τους μύθους, ο Διόνυσος ταξίδευε στον κόσμο, συχνά συνοδευόμενος από την άγρια ακολουθία του, που αποτελούνταν από σάτυρους και μαινάδες, οι οποίοι παραδίδονταν στη θεϊκή μανία. Αν αυτό σας θυμίζει μια περιοδεία ροκ εν ρολ, δεν είναι τυχαίο – είναι σχεδόν το ίδιο πράγμα.
Απόλλων εναντίον Διονύσου
Τον 19ο αιώνα, ο φιλόσοφος Φρίντριχ Νίτσε ανέπτυξε την αντίθεση μεταξύ των θεών Διονύσου και Απόλλωνα σε αρκετά έργα του, ξεκινώντας από τη «Γέννηση της τραγωδίας». Αυτή η αντίθεση μπορεί να ευθύνεται για πολλά δεινά του επόμενου αιώνα. Ανεξάρτητα από το πόσο επηρεάστηκαν ο Χίτλερ και οι συνεργάτες του από τις διδαχές του Νίτσε –είτε παρερμηνεύοντας είτε εκμεταλλευόμενοί τις – η διχοτομία που ο Νίτσε ανέδειξε μεταξύ του Απόλλωνα, του θεού της τάξης, της λογικής, της αρμονίας, της ατομικότητας και της εύτακτης ομορφιάς και του Διονύσου, που συμβολίζει το χάος, το πάθος, το συναίσθημα, την παραφροσύνη και τη συλλογική ενότητα, παραμένει αληθινή.
Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο Νίτσε παρατήρησε ένα ιστορικό φαινόμενο: ο 18ος αιώνας, με την έναρξη του Διαφωτισμού, χαρακτηριζόταν από μια απολλώνια προσέγγιση. Ωστόσο, ακόμη και η λογική, η τάξη και η δομή φαίνεται ότι κουράστηκαν και έχασαν τη ζωντάνια τους. Για να ανανεωθεί η ζωή, έπρεπε να έρθει το χάος του Διονύσου. Έτσι, ως αντίδραση στον Διαφωτισμό, αναδύθηκε το ρομαντικό κίνημα (το οποίο ξεκίνησε δυναμικά στην Αγγλία το 1798 με τη δημοσίευση των «Λυρικών ωδών» του Ουίλιαμ Γουέρντσγουορθ και του Σάμιουελ Κόλεριτζ), σαρώνοντας τον θεό της λογικής και αντικαθιστώντας τον με τον θεό του συναισθήματος και της παραφροσύνης.
Η γέννηση του Διονύσου
Σε αντίθεση με την ξεκάθαρη προέλευση του Απόλλωνα, η γέννηση του Διονύσου είναι ασαφής και αντιφατική. Η πιο διαδεδομένη εκδοχή αναφέρει ότι είναι γιος του Δία και της θνητής πριγκίπισσας της Θήβας Σεμέλης. Η Ήρα, ζηλεύοντας τη σχέση αυτή, πείθει τη Σεμέλη να ζητήσει από τον Δία να της φανερωθεί με τη θεϊκή του μορφή. Μην μπορώντας να αντέξει το θεϊκό φως, η Σεμέλη καταστρέφεται, αλλά ο Δίας σώζει το αγέννητο παιδί τους ράβοντάς το στον μηρό του, απ’ όπου αργότερα «ξαναγεννιέται» – γι’ αυτό και ο Διόνυσος ονομάζεται «διγενής».
Ωστόσο, άλλες εκδοχές αναφέρουν ότι είναι γιος του Δία και της Περσεφόνης, βασίλισσας του Κάτω Κόσμου, και ότι διαμελίστηκε από τους Τιτάνες πριν αναγεννηθεί. Αυτή η αναγέννηση τον συνδέει με τις ορφικές παραδόσεις, οι οποίες δίνουν έμφαση στον θάνατο και την ανάστασή του, συμβολίζοντας τον κύκλο της φύσης και τα μυστήρια της ζωής και του θανάτου.
Μεταξύ των δύο αφηγήσεων, υπάρχουν ορισμένα κοινά στοιχεία: πρώτον, η σύνδεσή του με τον υπέρτατο θεό, τον Δία, κάτι που υποδηλώνει ότι ο Διόνυσος αντιπροσωπεύει μία θεμελιώδη δύναμη του σύμπαντος και της ζωής. Δεύτερον, και οι δύο αφηγήσεις τον συνδέουν με τον θάνατο και την απελευθέρωση από αυτόν. Ο ψυχολόγος Τζέιμς Χίλμαν, στο βιβλίο του «Η δύναμη του χαρακτήρα», αναφέρει ότι αφού οι Τιτάνες διαμέλισαν τον Διόνυσο, η γιαγιά του, η Ρέα, συγκέντρωσε τα κομμάτια του και τον ανέστησε. Αυτή η ιστορία αντικατοπτρίζει και τον αιγυπτιακό μύθο του Όσιρι, ο οποίος επίσης διαμελίστηκε, επανασυνδέθηκε (από τη σύζυγό του) και κατέληξε να κυβερνά τον Κάτω Κόσμο. Ο Χίλμαν επισημαίνει: «Αυτή η διονυσιακή ζωτική δύναμη, που εμφανίζεται συνοδευόμενη από σάτυρους και μαινόμενους πιστούς, ταυτίζεται επίσης με τον Άδη, τον αόρατο θεό των ψυχών του κάτω κόσμου».
Η θέση του χάους στον κόσμο
Αν το σύμπαν χρειάζεται το χάος, πώς εκδηλώνεται με τρόπους που φέρνουν ισορροπία αντί για υπερβολή;
Το χάος παίζει καίριο ρόλο στο θέατρο. Ο Διόνυσος ήταν ο προστάτης της θεατρικής τέχνης, και οι διονυσιακές γιορτές — ιδιαίτερα τα Μεγάλα Διονύσια στην Αθήνα — οδήγησαν στη γέννηση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας και κωμωδίας. Ο Νίτσε πίστευε ότι οι μεγαλύτεροι τραγικοί ποιητές, ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής, κατάφεραν να ισορροπήσουν δύο αντίθετες δυνάμεις: το διονυσιακό στοιχείο της έντονης συγκίνησης και του χορού και το απολλώνιο στοιχείο της δομημένης πλοκής και του διαλόγου. Αντίθετα, θεωρούσε ότι ο Ευριπίδης και η ελληνική ορθολογική φιλοσοφία αποδυνάμωσαν το διονυσιακό πνεύμα προς όφελος της καθαρής λογικής, φέρνοντας την παρακμή της τραγωδίας.
Αυτή η ιδέα επεκτείνεται σε όλες τις μορφές τέχνης και, ίσως, σε κάθε μεγάλο επίτευγμα. Ο σύγχρονος αγιογράφος Έινταν Χαρτ, στο βιβλίο του «Ομορφιά, πνεύμα, ύλη: Εικόνες στον σύγχρονο κόσμο», αναφέρει ένα εγχειρίδιο κινεζικής ζωγραφικής του 17ου αιώνα, στο οποίο σημειώνεται: «Το να μην έχεις μέθοδο είναι αξιοκατάκριτο, αλλά το να εξαρτάσαι πλήρως από τη μέθοδο είναι χειρότερο». Τι σημαίνει αυτό; Η έλλειψη μεθόδου είναι διονυσιακή, ενώ η προσήλωση στη μέθοδο απολλώνια. Η ισορροπία μεταξύ των δύο είναι απαραίτητη.
Με απλά λόγια, οι καλλιτέχνες που ακολουθούν μόνο κανόνες παράγουν κατώτερα έργα, όπως και εκείνοι που δεν ακολουθούν κανέναν κανόνα δημιουργούν χαοτικά και συχνά άχρηστα έργα. Σύμφωνα με την κινεζική φιλοσοφία, «το υπερβολικό γιν είναι πρόβλημα, αλλά το ίδιο ισχύει και για το υπερβολικό γιανγκ». Ή αλλιώς «μέτρον άριστον».
Η δομή και η υπέρβασή της
Το πνεύμα της δημιουργικότητας απαιτεί μια δόση διονυσιακής ωμότητας. Χρειάζεται τη θεϊκή μανία ή έκσταση που χαρακτηρίζει τους ποιητές και τους προφήτες. Αλλά ταυτόχρονα απαιτεί και σαφή κατανόηση των κανόνων, της δομής και της τάξης. Μόνο ο αληθινός δάσκαλος μπορεί να υπερβεί τη δομή και τους κανόνες.
Στο εγκώμιό του προς τον Σαίξπηρ, ο Τζον Μίλτον έγραψε: «Ο γλυκύτερος Σαίξπηρ, παιδί της φαντασίας, τραγουδά τα άγρια δασικά του άσματα». Στα δικά μας αυτιά, αυτό ακούγεται ίσως συγκαταβατικό, αλλά αναγνωρίζει κάτι σημαντικό—τα «άγρια δασικά άσματα»—που και ο ίδιος ο Μίλτον εφάρμοσε.
Η αρχή του αριστουργήματος του Μίλτον «Χαμένος Παράδεισος» έχει τη δική του διονυσιακή στιγμή. Γενικά, το έπος είναι γραμμένο σε ανομοιοκατάληκτο στίχο, με δέκα συλλαβές ανά στίχο σε ιαμβικό μέτρο. Το ιαμβικό μέτρο ακολουθεί ένα μοτίβο πέντε τονισμένων συλλαβών, καθεμία από τις οποίες προηγείται από μια άτονη συλλαβή. Αυτός είναι ο κανόνας.
Ωστόσο, ο πρώτος από τους 10.000 στίχους λέει:
Of man’s first disobedience and the fruit (Από την πρώτη ανυπακοή του ανθρώπου και τον καρπό [του απαγορευμένου δέντρου])
Η λέξη first εισβάλλει στη ροή και αμέσως διαταράσσει το ιαμβικό μοτίβο. Η λέξη and τονίζεται, αλλά ασθενώς. Δηλαδή, έξι συλλαβές τονίζονται σε έναν στίχο που υποτίθεται ότι έχει πέντε τονισμένες συλλαβές.
Η ιδιοφυΐα αυτής της παραβίασης είναι ότι είναι μιμητική: η πρώτη ανυπακοή του Αδάμ (και, συνεκδοχικά, της ανθρωπότητας) σπάει το μοτίβο του στίχου—ένα αρχέγονο αμάρτημα, θα λέγαμε. Ο Διόνυσος εισέρχεται στο πλαίσιο, διότι χωρίς αυτή τη ρήξη του μοτίβου, χωρίς μια μικρή δόση χάους, το ποίημα θα ήταν μονότονο και λιγότερο σημαντικό.
Και έτσι, είτε πρόκειται για ποίηση, τέχνη, θέατρο, μουσική, κηπουρική, μαγειρική, ανάγνωση ή ακόμα και έναν απλό περίπατο με τον σκύλο, ίσως είναι καιρός να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε την ισορροπία των δύο καταστάσεων, βάζοντας τη δημιουργικότητα στη ζωή μας χωρίς όμως να αφηνόμαστε στη διονυσιακή μέθη, που μόνη της οδηγεί στην πραγματική τρέλα.
