Τρίτη, 19 Μαρ, 2024
Σαλβατόρε Ποστιλιόνε, "Δάντης και Βεατρίκη", 1906. Η Βεατρίκη, οδηγός του Δάντη μέσα στον Παράδεισο, του εξηγεί πως τα πλάσματα του Θεού, εξόριστα στη γη, προσβλέπουν στην επιστροφή τους στον τόπο καταγωγής τους. (Public Domain)

Δάντης Αλιγκιέρι: Για την αγάπη

Της Elizabeth Lev

Μετάφραση: Αλία Ζάε

Όταν κυκλοφόρησαν οι Beatles το 1967 το “All you need is love” (“Μόνο αγάπη χρειάζεσαι”), δημιούργησαν έναν ύμνο για τα Παιδιά των Λουλουδιών. Αλλά όταν συνέθεσε ο Δάντης Αλιγκιέρι το “Η αγάπη που κινεί τον ήλιο και τα άλλα αστέρια”, δημιούργησε το μουσικό θέμα όλων των εποχών μετά από την Αναγέννηση.

Σε όλο τον κόσμο γίνονται προετοιμασίες για την 700στή επέτειο του θανάτου του Δάντη, του Ιταλού ποιητή και φιλοσόφου, του οποίου τα πρώτα ερωτικά τραγούδια θα εξελίσσονταν σε ένα επικό ποίημα ικανό να ενώσει ένα σκορπισμένο έθνος, να εμπνεύσει γενιές καλλιτεχνών και να αφηγηθεί μια παγκόσμια ανθρώπινη ιστορία.

Ο Δάντης Αλιγκιέρι γεννήθηκε στη Φλωρεντία το 1265. Ως γόνος διακεκριμμένης οικογένειας ακολούθησε το συνηθισμένο μονοπάτι για τους εξέχοντες νέους της εποχής του: στρατιωτικά καθήκοντα σε αψιμαχίες με γειτονικές πόλεις, σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια (μόλις εκατό ετών τότε) και συμμετοχή στη δημόσια πολιτική ζωή. Αλλά ούτε ο στρατός ούτε η πολιτική ήταν ο δρόμος του τελικά. Ο δρόμος του ήταν η ποίηση.

Επηρεασμένος από Γάλλους και Σικελούς αυλικούς τροβαδούρους, σταμάτησε γρήγορα να γράφει στα Λατινικά – που ήταν ακόμα η επίσημη λόγια γλώσσα στην Ιταλία – και υιοθέτησε τη δημοτική, τη διάλεκτο των καθημερινών ανθρώπων. Σύντομα τον προσέλκυσε μια ομάδα νέων ποιητών που καινοτομούσε με ένα “γλυκό νέο στυλ” λαϊκών στίχων, με εύκολα κατανοητή γλώσσα, μέτρο και θέμα την αγάπη, την αγάπη, την αγάπη.

Έχαιρε φήμης και πλούτου, μέχρις ώτου αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Φλωρεντία για πολιτικούς λόγους. Τα τελευταία 20 χρόνια της ζωής του ήταν εξόριστος, εξαρτημένος από χορηγούς και ευεργέτες και αναγκασμένος να γεύεται “το πικρό ξένο ψωμί”, ώσπου ο Γκουίντο ντα Πολέντα τον πήρε υπό την προστασία του στη Ραβέννα, όπου και εγκαταστάθηκε μέχρι τον θάνατό του, το 1321.

Σε αυτή την ταραγμένη περίοδο της ζωής του o περιπλανώμενος ποιητής συνέθεσε τη “Θεία Κωμωδία” (“Θεία” είναι το προσωνύμιο που της χάρισε αργότερα ο Βοκάκιος), ένα ποίημα 100 στροφών (Ασμάτων/Cantos) χωρισμένο σε τρία βιβλία: την Κόλαση, το Καθαρτήριο και τον Παράδεισο. Ανέπτυξε ένα σύστημα ομοιοκαταληξίας, που αποκαλείται “terza rima” (“τρίτη ρίμα”, με δομή ΑΒΑ ΒΓΒ ΓΔΓ κ.ο.κ.) και που με ιδιαίτερη μουσικότητα και ρυθμό οδηγεί τους αναγνώστες σε ένα φανταστικό ταξίδι μέσα από τη φρίκη της Κόλασης, τα βάσανα του Καθαρτηρίου και τις χαρές του Παραδείσου. Το έργο, γραμμένο στην καθομιλουμένη, δημιουργούσε διαχρονικές εικόνες με τις λέξεις του, αναβαθμίζοντας τα Ιταλικά σε μια λογοτεχνική γλώσσα και κατασκευάζοντας μια κοινή γλώσσα για τον πληθυσμό της χερσονήσου, της οποίας τα τοπικά ιδιώματα ήταν όσα και οι πόλεις. Ο Δάντης κατέδειξε πώς η ομορφιά των λέξεων μπορεί να φέρει τους ανθρώπους κοντά αντί να τους αποξενώνει.

Η “Θεία Κωμωδία” είναι ένα μεσαιωνικό έργο, που αντλεί την έμπνευσή του από τις αρχαίες λογοτεχνικές παραδόσεις του μεσογειακού πολιτισμού, όπως τον Όμηρο και τον Βιργίλιο – ο τελευταίος μάλιστα, που έγραψε το διάσημο “η αγάπη όλα τα νικά”, είναι και ο οδηγός του Δάντη στα δυο πρώτα μέρη του ταξιδιού του. Ωστόσο, αν και η “Αινειάδα” αφηγείται την ιστορία των Ρωμαίων, και η “Ιλιάδα” την ιστορία των Ελλήνων, το ποίημα του Δάντη μεταμόρφωσε την ίδια την ανθρώπινη κατάσταση σε έπος, προτείνοντας έναν υπαρξιακό ηρωισμό ικανό να μεταλλάσσεται από εποχή σε εποχή. Σίγουρα, υπάρχουν πολλά στοιχεία στη “Θεία Κωμωδία” που προκύπτουν από το ιστορικό πλαίσιο της εποχής, αλλά το πνευματικό ταξίδι που μας αφηγείται ξεπερνά τα τοπικά και χρονικά της όρια και αγγίζει τους ανθρώπους κάθε εποχής.

Ο Δάντης ήταν ευλαβής χριστιανός και ζούσε σε εποχή πίστης. Οι ήρωές του είναι άγιοι και το πλαίσιο του έργου του χριστιανικό, παρόλα αυτά απηχεί στο συλλογικό φαντασιακό. Παγιδευμένος στις φιλοδοξίες και τις επιθυμίες του, ο ποιητής περιγράφει τον εαυτό του μόνο “και χαμένο σε ένα σκοτεινό ρουμάνι”. Τρομαγμένος και κυνηγημένος από τους προσωπικούς του δαίμονες, αντιδρά με τρόπο οικείο στους περισσότερους από εμάς. Η σωτηρία του προέρχεται από την αγάπη, όχι την ερωτική αγάπη για την οποία τραγουδούσε νεότερος, αλλά την αλτρουιστική αγάπη που έχει τη δύναμη να μας μεταμορφώνει και που προσδίδει νόημα και σκοπό. Η “Θεία Κωμωδία” είναι ένα ερωτικό άσμα για έναν άνθρωπο που έμαθε να αγαπά πέρα από τον εαυτό του.

Ο Δάντης ως έμπνευση

Όπως ο Δάντης “ζωγράφιζε” με τις λέξεις, αντίστοιχα οι ζωγράφοι εμπνεύστηκαν από τις εικόνες που γεννούσε η ποίησή του. Το πιο γόνιμο έδαφος ήταν η Φλωρεντία, όπου ο μετανοημένος λαός της έσπευσε να αγκαλιάσει τον αποδιωγμένο της γιο. Τοιχογραφίες σε παρεκκλήσια αναπαριστούσαν την “Κόλαση” σύμφωνα με τις περιγραφές του, ενώ ο Μποτιτσέλι αφιέρωσε την τέχνη του στην εικονογράφηση του ποιήματος. Ο Μιχαήλ Άγγελος όχι μόνο μπορούσε να απαγγείλει απέξω ολόκληρη τη “Θεία Κωμωδία”, αλλά και χρησιμοποίησε ουκ ολίγες από τις εικόνες του Δάντη στο αριστούργημα που φιλοτέχνησε στην οροφή της Καπέλα Σιξτίνα, “Η τελική κρίση”.

Μιχαήλ Άγγελος, “Η τελική κρίση”, 1536-1541, Καπέλα Σιξτίνα. (Public Domain)

 

Καθώς τα χρόνια περνούσαν και η Αναγέννηση και η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση έδωσαν τη σκυτάλη στην εποχή του Διαφωτισμού, το έργο του Δάντη συνέχιζε να επηρεάζει την κοινωνία. Η Γαλλία, γοητευμένη από την “Κόλαση”, όπως οι περισσότεροι νεοφώτιστοι στον Δάντη, εκμεταλλεύτηκε τη ρομαντική ιστορία του πέμπτου άσματος, που μας διηγείται πώς ο Πάολο και η Φραντσέσκα, ένοχοι μοιχείας, καταδικάστηκαν σε αιώνια ένωση, χτυπημένοι από τα φτερά του πάθους τους. Η συμπάθεια που νιώθει ο ποιητής για το ζευγάρι, μοιάζει να μειώνει τη σοβαρότητα της αμαρτίας τους και ενέπνευσε τους Γάλλους ζωγράφους να απεικονίσουν όλα τα στάδια της παράνομης ερωτικής σχέσης, από το πρώτο φιλί μέχρι την εικόνα των δύο εραστών ως ευλύγιστα πνεύματα των οποίων το αιώνιο βασανιστήριο μοιάζει περισσότερο με μπαλέτο.

Το 1855, ο χαράκτης Γκυστάβ Ντορέ [Gustave Doré] ανέλαβε το ηράκλειο έργο της πλήρους εικονογράφησης του ποιήματος. Μη βρίσκοντας εκδότη, ανέλαβε ο ίδιος τα έξοδα. Ανταμείφθηκε από την ενθουσιώδη υποδοχή του κοινού, αλλά και από το τηλεγράφημα που του έστειλε ο εκδότης του λέγοντας “Επιτυχία! Έλα γρήγορα! Είμαι γάϊδαρος!” Μέχρι και τις μέρες μας, τα 135 σχέδια του Ντορέ είναι οι πλέον αναγνωρίσιμες εικόνες του ποιήματος, στις οποίες οι γραμμές του χαράκτη βρίσκονται σε απόλυτη αρμονία με τις λέξεις του ποιητή. Χαράσσοντας τις σκηνές της “Κόλασης” με βαριές σκούρες γραμμές, ο Ντορέ μας φέρνει στο νου τη χαώδη φύση και τους δαίμονες που παραμονεύουν. Όταν ο Φαρινάτα ντελι Ουμπέρτι εμφανίζεται από την άβυσσο των αιρετικών στο Άσμα Ι΄, η στοιχειωμένη φιγούρα περιβάλλεται από σκοτάδι εντείνοντας την εντύπωση της επιλογής του για υπερήφανη απομόνωση.

Ο Δάντης και ο Βιργίλιος μπαίνουν στον κύκλο της Κολάσεως όπου τιμωρούνται οι αιρετικοί. Εκεί συναντούν τον Φαρινάτα ντελι Ουμπέρτι, που ξεπροβάλλει από τις φλόγες. Χαρακτικό του Γκυστάβ Ντορέ για το Άσμα Ι΄ της “Θείας Κωμωδίας: Κόλαση”. (Public Domain)

 

Στις εικόνες του Καθαρτηρίου, το φως αυξάνει και οι ενεργητικές γραμμές ενισχύουν τη δυναμική της κατάστασης των μετανοούντων ψυχών που κοπιάζουν για έναν σκοπό. Αλλά ο Παράδεισος που φιλοτέχνησε ο Ντορέ είναι ένα πραγματικό θαύμα. Μικρές, πυκνές γραμμές συγκεντρώνονται για να σχηματίσουν τις υπέροχες, αιθέριες φιγούρες των αγγέλων και των αγίων. Το φως διαπερνά τα πάντα. Ο Ντορέ έχει συλλάβει και αποδίδει τη μεγαλειώδη, εκστατική δύναμη της αγάπης, προσφέροντάς μας ένα θαυμαστά αρμονικό πάντρεμα εικόνων και ποίησης.


Ο Δάντης και η Βεατρίκη κοιτάζοντας τον Πύρειο Ουρανό, στο Άσμα ΛΑ΄ του βιβλίου “Παράδεισος”. Εικονογράφηση του Γκυστάβ Ντορέ. (Public Domain)

 

Οι Άγγλοι γνώρισαν τη “Θεία Κωμωδία” χάρη στον “Χαμένο Παράδεισο” του Μίλτον. Η πρώτη πλήρης μετάφραση του έργου έγινε το 1802, την οποία ακολούθησε η μετάφραση του Χένρυ Φράνσις Κάρυ [Henry Francis Cary] με εικονογράφηση του Ουίλιαμ Μπλέικ [William Blake], ο οποίος δημιούργησε 102 ακουαρέλες πριν από τον θάνατό του το 1827. Αν και οι εικόνες του Μπλέικ είναι γεμάτες ζωντάνια με τα ζωηρά τους χρώματα και τις ναΐφ φιγούρες, στερούνται τη μεγαλοπρέπεια του Ντορέ. Πολλά έργα εμπνευσμένα από τη “Θεία Κωμωδία” δημιουργήθηκαν και από το κίνημα των Προ-Ραφαηλιτών, συμπληρώνοντας τους περιγραφικούς στίχους του Δάντη με πλούσια εικονοποιία.

Ουίλιαμ Μπλέικ, “Ο Δάντης προσπαθεί να γλιτώσει από τα τρία θηρία”. Το 1824, ο καλλιτέχνης Τζον Λίνελ ανέθεσε στον Μπλέικ την εικονογράφηση της “Θείας Κωμωδίας”. (Public Domain)

 

Η άφιξη του Δάντη στον Νέο Κόσμο οφείλεται στον Χένρυ Ουάντσγουορθ Λόνγκφελοου [Henry Wadsworth Longfellow], ο οποίος είχε ζήσει πολλά χρόνια στην Ευρώπη και είχε ξεκινήσει να μεταφράζει τμήματα της “Θείας Κωμωδίας” ήδη από το 1839. Ο θαυμασμός του για το ποίημα του Δάντη τον ενέπνευσε να γράψει το “Τραγούδι του Χάιαγουάθα” [“Song of Hiawatha”, 1855], το πρώτο επικό ποίημα των Ηνωμένων Πολιτειών. Όπως ο Δάντης είχε επιδιώξει να ενώσει τους Ιταλούς με τη γλώσσα, ο Λόνγκφελοου ήλπιζε να μπορέσει να συνδέσει τους νεοαφιχθέντες και τους ιθαγενείς κατοίκους της Βόρειας Αμερικής υφαίνοντας μια ιστορία αγάπης πλεγμένη στο περιβάλλον των γηγενών αμερικανικών φυλών με φόντο την ομορφιά της φύσης.

Μια έκδοση του 2013 της “Θείας Κωμωδίας” του Δάντη, σε μετάφραση του Λόνγκφελοου.

 

“Η αγάπη μαθαίνεται εύκολα από μια ευγενική καρδιά”, έγραψε ο Δάντης, προτείνοντας ότι κανείς δεν μπορεί να αντισταθεί στη δύναμη της αγάπης. Ο Λόνγκφελοου μετέφερε αυτό το πνεύμα στο αναδυόμενο λογοτεχνικό κίνημα των ΗΠΑ και προσέφερε την ευκαιρία στους αμερικανούς φοιτητές να έρθουν σε επαφή με το έργο του Δάντη. Έχοντας μεταφραστεί μυριάδες φορές, σε ποιητικό ή πεζό λόγο, και έχοντας απεικονιστεί με μέσα που καλύπτουν ένα ευρύτατο φάσμα των εικαστικών τεχνών, από τη χαρακτική έως και το animation, το ποίημα του Δάντη αποκαλύπτει ότι η αγάπη είναι πράγματι κάτι το θαυμαστό.

Η “Θεία Κωμωδία” του Νίκου Καζαντζάκη

Δεν μπορούμε να θεωρήσουμε αυτό το άρθρο ολοκληρωμένο για τους Έλληνες αναγνώστες, χωρίς αναφορά στην μετάφραση του Νίκου Καζαντζάκη στην ελληνική γλώσσα.

Ξεχωρίζουμε τη δική του (από τις οκτώ που έχουν καταμετρηθεί από το 1844 μέχρι σήμερα από τον Δημήτρη Αρμάο) και για τις αρετές της αλλά και χάρη στην αξία του δημιουργού της, που τόσα έχει προσφέρει στα Ελληνικά γράμματα. Το πάθος του Καζαντζάκη, το ηθικό του ύψος, η ολοκληρωτική του στράτευση και η πεισματική, ακατάπαυστη προσπάθειά του να “στερεώσει σε λόγο” όσα είναι πέρα από τον λόγο και δεν στερεώνονται δίνουν σε όλα του τα γραπτά μια ποιότητα που ξεπερνά την απλή φιλολογική αξία.

Ο Καζαντζάκης δεν αντιμετωπίζει το ιταλικό κείμενο απλώς ερμηνευτικά, αλλά εμφυσά στη μετάφρασή του τη δύναμη και τη δημιουργική του πνοή, προκειμένου να φέρει κοντά μας τον κόσμο του Δάντη φιλτραρισμένο μέσα από την ελληνικότητα της δικής μας γλώσσας και του δικού μας πολιτισμού.

Πρόκειται για μετάφραση που ίσως δυσκολέψει τον αναγνώστη, καθώς ο Καζαντζάκης χρησιμοποιεί έντονα ιδιωματική γλώσσα και λέξεις πολλές φορές άγνωστες στο αναγνωστικό κοινό. Και η δημιουργικότητά του δεν αντιμετωπίζεται πάντα θετικά. Ωστόσο, η αγάπη του για τον Δάντη και για τη “Θεία Κωμωδία” διαποτίζουν το μεταφραστικό του έργο και μας παραδίνουν ένα κείμενο παλλόμενο και ζωντανό.*

Άλλες μεταφράσεις στα ελληνικά έχουν γίνει από τον Ανδρέα Ριζιώτη (εκδ. Τυπωθήτω 2005), τον Γιωργή Κότσιρα (εκδ. Ζαχαρόπουλος 1986), τον Κώστα Σφήκα (εκδ. Αιγόκερως 2000), τον Γ. Σ. Βουτσινά (εκδ. Δαρέμας 1980). Κυκλοφορεί επίσης μία διασκευή για παιδιά 6-9 ετών, της Μαρίας Αγγελίδου, από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος.

* Σ.τ.Μ. Όσοι ενδιαφέρονται να διαβάσουν αναλυτικότερα για τη μετάφραση του Νίκου Καζαντζάκη, ο παρακάτω σύνδεσμος οδηγεί σ΄ ένα θαυμάσιο άρθρο του Φοίβου Γκικόπουλου με αυτό το θέμα:

https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/sygkrisi/article/viewFile/10288/10400

Η Ελίζαμπεθ Λεβ είναι Αμερικανίδα ιστορικός τέχνης, που διδάσκει, δίνει διαλέξεις και προσφέρει ξεναγήσεις στη Ρώμη.

https://www.theepochtimes.com/dante-alighieri-all-about-love_3832439.html

 

 

Πως μπορείτε να μας βοηθήσετε ώστε να συνεχίσουμε να σας κρατάμε ενημερωμένους

Ποιος είναι ο λόγος που χρειαζόμαστε την βοήθειά σας για την χρηματοδότηση του ερευνητικού ρεπορτάζ μας; Επειδή είμαστε ένας ανεξάρτητος οργανισμός ειδήσεων που δεν επηρεάζεται από καμία κυβέρνηση, εταιρεία ή πολιτικό κόμμα. Από την ημέρα που ξεκινήσαμε, έχουμε έρθει αντιμέτωποι με προσπάθειες αποσιώπησης της αλήθειας κυρίως από το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Αλλά δεν θα λυγίσουμε. Η ελληνική έκδοση της Epoch Times βασίζεται ολοκληρωτικά στις γενναιόδωρες συνεισφορές σας για να διατηρήσει την παραδοσιακή δημοσιογραφία ζωντανή και υγιή στην Ελληνική γλώσσα. Μαζί, μπορούμε να συνεχίσουμε να διαδίδουμε την αλήθεια.

Σχολιάστε