Εγγραφή στο Newsletter της Epoch Times
Της Frances Di Lauro
Μετάφραση: Αλία Ζάε
«Την πάσα ελπίδα αφήστε όσοι περνάτε.»*
Αυτή είναι η προειδοποίηση που είναι γραμμένη στις πύλες της Κόλασης, το πρώτο βασίλειο που περιγράφει ο Δάντης Αλιγκιέρι στο πασίγνωστο ποίημά του «Θεία Κωμωδία». Σε αυτό το έργο, που του είχε δώσει αρχικά τον τίτλο «Η Κωμωδία» («La Commedia»), ο ποιητής αφηγείται ένα οδοιπορικό στους τρεις μεταθανάτιους κόσμους: την Κόλαση («Inferno»), το Καθαρτήριο («Purgatorio») και τον Παράδεισο («Paradiso»).
Αν και δεν είναι καθόλου αστείο, όπως καταλαβαίνουμε στην εποχή μας τις κωμωδίες, ο Δάντης επέλεξε αυτόν τον τίτλο διότι, ενώ οι τραγωδίες αρχίζουν καλά και τελειώνουν με έναν τραγικό τρόπο, αντίθετα οι κωμωδίες αρχίζουν άσχημα αλλά τελειώνουν καλά. Και το επικό αυτό ποίημα πράγματι τελειώνει καλά, καθώς ο πρωταγωνιστής, ο ίδιος ο Δάντης, φτάνει στον προορισμό του – τον Παράδεισο – ένα μέρος ομορφιάς και γαλήνης, φωτός και απόλυτης καλοσύνης. Αντιθέτως, η Κόλαση είναι σκοτεινή, έχει βαριά ατμόσφαιρα και κατοικείται από αμαρτωλούς που δεν μπορούν να εξιλεωθούν για τα κρίματά τους.
Ο Δάντης έγραψε αυτό το έργο του ενώ ήταν εξόριστος από τη Φλωρεντία, ανάμεσα στα 1302 και 1321. Είναι το πρώτο σημαντικό κείμενο γραμμένο στην καθομιλουμένη ιταλική γλώσσα, σε στίχο terza-rima, ένα ρυθμικό σχήμα τρίστιχων συνδέσεων που εφηύρε ο ίδιος.
Η αρχή του έργου τοποθετείται τη Μεγάλη Πέμπτη του 1300, όταν ο Δάντης ήταν 30 ετών. Αναφέρει ότι είναι «μεσήλικας» στους αρχικούς στίχους:
«Στο μεσοστράτι απάνω της ζωής μας
σε σκοτεινό πλανήθηκα ρουμάνι,
τι ’ταν ο δρόμος ο σωστός χαμένος.
Αχ τι βαρύ πως ήταν να στορήσω
το άγριο, δασό, σφιχτομπλεμένο δάσο
που ως θυμηθώ ανανιώνεται η τρομάρα,
τόσο πικρό, που λίγο πιο ’ναι ο χάρος.»*
Στην κόλαση και πίσω πάλι
Στην αρχή της «Κόλασης», ο Δάντης κάνει μια έμμεση αναφορά στο όραμα της Αποκάλυψης. Σε ένα σκοτεινό δάσος, τρία άγρια θηρία – μια λεοπάρδαλη, ένα λιοντάρι και μια λύκαινα, που συμβολίζουν κατ’ αντιστοιχία τη λαγνεία, την υπερηφάνεια και την απληστία – δεν αφήνουν τον ποιητή να ανέβει σε ένα βουνό.
Πάνω στην ώρα της απελπισίας του, εμφανίζεται ο Λατίνος ποιητής Βιργίλιος και του ανακοινώνει ότι έχει σταλθεί για να τον οδηγήσει. Πρώτα πρέπει να κατέβουν στην Κόλαση, έναν κωνικό κρατήρα που δημιουργήθηκε από την πτώση του Εωσφόρου.
Πριν ξεκινήσουν το ταξίδι τους, και σύμφωνα με την κλασική επική παράδοση, ο Δάντης επικαλείται τις Μούσες για να του χαρίσουν έμπνευση. Την επίκληση στις Μούσες θα την επαναλάβει και στην αρχή των δύο επόμενων βιβλίων, του «Καθαρτηρίου» και του «Παραδείσου».
Ο Δάντης και ο Βιργίλιος πρέπει να περάσουν μέσα από τους εννέα κύκλους της Κόλασης, όπου οι τιμωρίες αυξάνονται σε ένταση ανάλογα με το βάρος των κριμάτων στα οποία αντιστοιχούν. Στον πρώτο κύκλο συναντάμε μυθολογικά και ιστορικά πρόσωπα που πέθαναν πριν από την εμφάνιση του Χριστιανισμού, πέθαναν δηλαδή αβάπτιστα. Σε αυτόν τον κύκλο βρίσκονται ευγενείς και ενάρετοι χαρακτήρες, όπως ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Γαληνός, ο Αβικέννας, ο Κικέρων και ο Οβίδιος.
Στον δεύτερο κύκλο, ο ποιητής απελπίζεται από τη σκληρότητα των τιμωριών που βλέπει. Εκεί βρίσκονται οι ψυχές των λάγνων, όπως αυτές των μυθικών Τριστάνου και Ιζόλδης, αλλά και της Φραντσέσκα ντα Ρίμινι και του εραστή της Πάολο, που δολοφονήθηκαν από τον σύζυγο της πρώτης και αδελφό του δεύτερου, Τζιοβάνι Μαλατέστα. Μετά τον θάνατό τους, οι ψυχές τους καταδικάστηκαν σε άσκοπη περιπλάνηση σε ενωμένα για πάντα σώματα ως τιμωρία για τη μοιχεία τους. Πρόκειται για την αντιστροφή της βιβλικής εντολής «ους ο Θεός συνέζευξε, άνθρωπος μη χωριζέτο» (Ματθαίος).
Στους υπόλοιπους επτά κύκλους της Κόλασης, ο Δάντης και ο Βιργίλιος βλέπουν τιμωρίες τόσο αποκρουστικές ώστε οι αμαρτωλοί βρίσκονται σε αηδιαστική κατάσταση. Από εκεί άντλησε την έμπνευσή του και ο Τζιότο για τα φρέσκο που ζωγράφισε στους τοίχους και την οροφή του Παρεκκλησίου Σκροβένι στην Πάδοβα και τα οποία απεικονίζουν την ημέρα της τελικής κρίσεως.
Φίλος και συμπατριώτης του Δάντη, ο Τζιότο έλαβε αυτή την ανάθεση από τον γιο του διαβόητου τοκογλύφου που περιγράφει ο ποιητής στον έβδομο κύκλο. Εκεί, άνθρωποι με κρεμασμένες στους λαιμούς τους σακούλες με χρήματα προσπαθούν να διώξουν από πάνω τους φλόγες, όπως τα σκυλιά προσπαθούν να διώξουν από πάνω τους τα έντομα το καλοκαίρι.
Στον επόμενο κύκλο, τον κύκλο των απατεώνων, ο Δάντης και ο Βιργίλιος συναντούν Πάπες ένοχους για σιμωνία (ή για πώληση των υπηρεσιών της εκκλησίας). Έχοντας αντιστρέψει την ηθική τάξη, τώρα είναι για πάντα θαμμένοι ανάποδα, με τα κεφάλια τους μέσα σε χαντάκια. Μόνο τα πόδια τους φαίνονται, να κουνιούνται σαν τρελά.
Στον ένατο κύκλο, οι δυο ταξιδιώτες βρίσκουν τον κόμη Ουγκολίνο να δαγκώνει το κρανίο του Αρχιεπισκόπου Ρουτζέρι, ως τιμωρία για την προδοσία του. Στην πραγματικότητα, ο Ουγκολίνο συνωμότησε εναντίον του κόμματός του, τους Γιβελλίνους, ώστε να ανέβουν οι Γουέλφοι στην εξουσία. Αργότερα, ο Αρχιεπίσκοπος πρόδωσε και φυλάκισε τον Ουγκολίνο μαζί με τα παιδιά του, αφήνοντάς τους να πεθάνουν από την πείνα.
Τελικά, οι ταξιδιώτες φτάνουν στο κέντρο της γης όπου πρέπει να σκαρφαλώσουν τις τριχωτές πλαγιές του Εωσφόρου προκειμένου να ξαναβγούν στην επιφάνεια της γης και να πάνε στο Καθαρτήριο όπου θα καθαριστούν από το στίγμα της Κόλασης. Στην είσοδο του Καθαρτηρίου ένας άγγελος γράφει το λατινικό γράμμα «Ρ» στο μέτωπο του Δάντη επτά φορές με την άκρη του σπαθιού του λέγοντας: «Μην αμελήσεις να καθαρίσεις αυτά τα τραύματα όταν θα είσαι μέσα». Τα «Ρ» σήμαιναν τα τραύματα (piaghe) που έχουν δημιουργηθεί από τις αμαρτίες (peccati). Ο Δάντης πρέπει να δουλέψει και να εξαγνίσει κάθε ένα από αυτά στα επτά δώματα του Καθαρτηρίου. Καθώς φεύγει από κάθε δώμα μετανοημένος, ο άγγελος καθαρίζει και από ένα γράμμα από το μέτωπό του.
Ανανεωμένος και εξαγνισμένος, ο Δάντης μπορεί τώρα να ανέλθει «στα αστέρια». Αντλώντας έμπνευση από τα γραπτά του Αγίου Αυγουστίνου, ο ποιητής αντικαθιστά τον Βιργίλιο με μια γυναίκα που ονομάζεται Βεατρίκη, η οποία οδηγεί τον Δάντη μέσα στον Παράδεισο εξηγώντας του ότι τα εξόριστα στη γη πλάσματα του Θεού λαχταρούν να επιστρέψουν στον τόπο από όπου προέρχονται. Ο Δάντης και η Βεατρίκη ανεβαίνοντας περνούν μέσα από πολλούς παραδείσους, από το φεγγάρι και τους πλανήτες, και φτάνουν τελικά στο Έμπυρο, τον παράδεισο της θεϊκής γαλήνης. Όπως η «Κόλαση» και το «Καθαρτήριο», έτσι και το βιβλίο του «Παραδείσου» τελειώνει με μια αναφορά στα αστέρια:
«Εδώ το μέγα τ’ όραμα με ρίχνει-
μα πια, ως τροχό που ισόμετρα κυκλίζει,
πόθο, βουλή μου αντάμα εγύρνα η Αγάπη,
που τον ήλιο γυρνάει και τ’ άλλα τ’ άστρα.»*
Ο Δάντης μέσα στους αιώνες
Κάθε σχολιαστής αυτού του έργου του Δάντη το ερμήνευε σαν μια αλληγορία της ζωής του Ιησού. Ο Τζιοβάνι Μποκάτσιο (Βοκάκιος), συγγραφέας του «Δεκαημέρου», χαρακτήρισε τον Δάντη προφήτη και το ποίημά του προφητεία. Ο ουμανιστής Κριστόφορο Λαντίνο (1424-98) αντιλαμβανόταν το ποίημα ως μια μεταφορά για το ταξίδι επιστροφής της ψυχής στον Θεό, ενώ ο ναπολιτάνος πολιτικός φιλόσοφος Τζιανμπατίστα Βίκο (1668-1744) θεώρησε τη «Θεία Κωμωδία» ως ένα προϊόν της βάρβαρης εποχής της και τον ίδιο τον Δάντη ως τον ιστορικό αυτής της εποχής, αποδίδοντάς του τον χαρακτηρισμό «Όμηρος από την Τοσκάνη».
Ακόμα πιο πρόσφατα, η «Θεία Κωμωδία» έχει εμπνεύσει πολλά έργα ζωγραφικής, αρχιτεκτονικής, λογοτεχνίας, μουσικής, ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές παραγωγές, κινηματογραφικές ταινίες, κόμικς, κινούμενα σχέδια, έργα ψηφιακής τέχνης, βιντεοπαιχνίδια, ακόμα και μια παπική εγκύκλιο με τίτλο «Deus caritas est» («Ο Θεός είναι αγάπη», 2006) και η οποία, σύμφωνα με τον Πάπα Βενέδικτο ΙΣΤ΄ είναι εμπνευσμένη από τον τελευταίο στίχο του «Παραδείσου».
Πολύ συχνά, η δαντική «Κόλαση» με τις ευφάνταστες εικόνες και τους διεστραμμένους χαρακτήρες της έχει εμπνεύσει λογοτέχνες όπως ο Τσώσερ, ο Μίλτον, ο Ονορέ ντε Μπαλζάκ, ο Μαρξ, ο Έλλιοτ, ο Φόρστερ, ο Μπέκετ, ο Πρίμο Λέβι και ο Μπόρχες.
Στον κινηματογράφο, λίγες είναι οι ταινίες που πραγματεύονται το πλήρες ποίημα. Οι πρώτες βωβές παραγωγές του 1911 («L’ inferno») και του 1924 («Dante’s Inferno») και η πρώτη ομιλούσα του 1935 (επίσης με τον τίτλο «Dante’s Inferno») εστιάζονταν στα πλάσματα και τα γεγονότα της «Κόλασης».
Η πολυβραβευμένη παραγωγή των Πήτερ Γκρήναγουεϊ και Τομ Φίλιπς με τον τίτλο «A TV Dante» (1990) αντιπαραθέτει την αφήγηση του Τζον Γκίλγκουντ, ψηφιακές εικόνες και ηλεκτρονικούς ήχους με παρένθετα σχόλια ειδικών, όπως πχ η εξηγήση για τα τρία θηρία από τον Ντέιβιντ Ατένμποροου. Μια ταινία κινουμένων σχεδίων του 2010 και ένα ντοκιμαντέρ του 2012 συγκεντρώνουν την προσοχή τους στη φρίκη της Κόλασης, ενώ μια άλλη τρομακτική ταινία κινουμένων σχεδίων του 2010 βασίζεται σε ένα βιντεοπαιχνίδι και έχει σημαντική απόκλιση από το πρωτότυπο.
Δεν θα έπρεπε να συγκεντρώνεται το ενδιαφέρον των δημιουργών μόνο στην Κόλαση με σκοπό να ενσταλάζεται ο φόβος στους ανθρώπους. Η ταινία «American Psycho» είναι μια από τις 33 ταινίες που, χωρίς να έχουν οιαδήποτε σχέση με τη «Θεία Κωμωδία», εμφανίζουν παρόλα αυτά συνολικά 64 φορές την θρυλική φράση της πύλης της Κόλασης: «Εγκαταλείψτε κάθε ελπίδα, όσοι εισέρχεστε εδώ». Φράση που ακόμα και σήμερα, 700 χρόνια μετά, προκαλεί τον τρόμο στο κοινό.
H Frances Di Lauro (Φράνσις Ντι Λάουρο) είναι ανώτερη λέκτορας και πρόεδρος του τμήματος γραπτών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Σίντνεϊ, στην Αυστραλία. Το παρόν άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο The Conversation.
* Η μετάφραση των στίχων του Δάντη έγινε από τον Νίκο Καζαντζάκη, εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη, 1962 (δ΄ έκδοση). (ΣτM)
Ακολουθήστε μας στο Telegram @epochtimesgreece
Ακολουθήστε μας στο Facebook @epochtimesgreece
Ακολουθήστε μας στο SafeChat @epochtimesgreece
