Ο Ρωμαίος ποιητής Βιργίλιος (70–19 π.Χ.), γνωστός κυρίως για το έπος «Αινειάδα», έγραψε και μια σειρά ποιημάτων με ποιμενικό περιεχόμενο, τις επονομαζόμενες «Εκλογές» (ή «Βουκολικές»).
Αυτά αναφέρονται κυρίως σε μια ειδυλλιακή αγροτική ζωή σε λαμπερά χωράφια, λιβάδια γεμάτα με λουλούδια και ελικοειδείς περιβόλους, παρουσιάζοντας κυρίως βοσκούς που συνομιλούν και τραγουδούν στην ύπαιθρο, με περιστασιακές αναφορές στις κατασχέσεις γης που γίνονταν εκείνη την εποχή και τις πολιτικές διαμάχες και αναταραχές.
Από τη συλλογή ξεχωρίζει η «Εκλογή IV», της οποίας οι στίχοι φαίνεται να αναφέρονται σε κάτι πιο μεγάλο από την εγκόσμια θεματολογία των υπόλοιπων ποιημάτων.
«Εκλογή IV»
Η «Εκλογή IV» γοητεύει και μπερδεύει τους μελετητές για αιώνες, προκαλώντας μια διαμάχη που περιλαμβάνει πολύ διαφορετικές ερμηνείες. Είναι γραμμένη σαν γρίφος ή προφητεία, και οι κριτικοί και οι μελετητές αδυνατούν να καταλήξουν σε κάποιο ομόφωνο συμπέρασμα όσον αφορά το ακριβές νόημα της.
Ήδη από την αρχή, το ποίημα έχει διαφορετικό τόνο από τα προηγούμενα της σειράς: «Μούσες της Σικελίας, ας τραγουδήσουμε ένα κάπως πιο ευγενές τραγούδι. Δεν είναι όλοι που χαίρονται με τους κήπους και τα ταπεινά θαμνάκια. Αν το τραγούδι σας είναι για το δάσος, ας είναι το δάσος άξιο ενός υπάτου».
Ο ποιητής προαναγγέλλει την αυγή μιας νέας εποχής:
«Τώρα έφτασε η τελευταία εποχή των τραγουδιών της Κύμης. Η μεγάλη σειρά των αιώνων ξεκινά απ’ την αρχή. Τώρα επιστρέφει η Παρθένος, επιστρέφει η βασιλεία του Κρόνου. Τώρα μια νέα γενιά κατεβαίνει από τον ουρανό».
Αυτή η νέα εποχή συνδέεται με τη γέννηση ενός παιδιού: «Μόνο χαμογέλασε, εσύ αγνή Λουκίνα, στη γέννηση του παιδιού, που θα σημάνει το τέλος της σιδερένιας γενιάς και μια χρυσή φυλή θα αναδυθεί σε όλο τον κόσμο». Λουκίνα είναι το επίθετο που δίνεται στις θεές Ήρα ή Άρτεμη ως προστάτιδες του τοκετού. Η λατινική λέξη «Lux», από την οποία προέρχεται η λέξη Λουκίνα [Lucina], σημαίνει «φως» και σε αυτό το πλαίσιο αναφέρεται στη γέννηση ενός νέου παιδιού.
Ο Βιργίλιος παρουσιάζει το παιδί, ένα αγοράκι, ως σωτήρα και κυβερνήτη του κόσμου. «Θα έχει το δώρο της θεϊκής ζωής, θα δει ήρωες να αναμειγνύονται με θεούς, και θα τον δουν και αυτοί, και θα κυβερνήσει τον κόσμο στον οποίο η ανδρεία του πατέρα του έφερε την ειρήνη».
Αφού προφητεύει την κυριαρχία του παιδιού πάνω στη γη, ο Βιργίλιος αναπτύσσει διάφορους όμορφους και μυστηριώδεις στίχους, χρησιμοποιώντας φυσικές εικόνες για να απεικονίσει τον κόσμο που ανοίγει την αγκαλιά του για να καλωσορίσει τον νεαρό ηγεμόνα. Ο ποιητής προφητεύει ότι η γη θα ανθίσει με χαρούμενη βλάστηση, και οι στίχοι γλιστρούν απαλά από τη μια εικόνα της αφθονίας στην άλλη: κισσός, δακτυλίτιδα, αιγυπτιακή φασολιά, αγριοκράταιγος, χαμογελαστά λουλούδια και κατσίκες με γεμάτα μαστάρια.
Παραδοσιακά σύμβολα
Ο κισσός περιβάλλεται από μια πλούσια συμβολική παράδοση: έχει συνδεθεί με τη γονιμότητα, τους περιβόλους, τη θρησκευτική έκσταση, τον θεό Διόνυσο και το θέατρο. Ίσως το πιο σημαντικό για το ποίημα αυτό είναι ότι ο αειθαλής κισσός δημιουργεί μια συμβολική σύνδεση με την αθανασία και την πίστη. Δεδομένου ότι το ποίημα υπονοεί ότι η βασιλεία του μικρού αγοριού θα είναι ατελείωτη, ο Βιργίλιος πιθανότατα έχει εδώ στο μυαλό του την αθανασία του κισσού.
Στη ρωμαϊκή μυθολογία, η θεά Φλόρα άγγιξε την Ήρα (Τζούνο, στα λατινικά) με το φυτό δακτυλίτιδα για να γονιμοποιήσει μέσα της τον θεό Άρη χωρίς τη συμμετοχή πατέρα. Όπως θα δούμε παρακάτω, αυτό είναι σημαντικό για τις χριστιανικές ερμηνείες του ποιήματος του Βιργιλίου, οι οποίες βλέπουν σε αυτό μια πιθανή αναφορά στην παρθενογένεση του Ιησού Χριστού.
Οι επόμενοι στίχοι μιλούν για αγελάδες που δεν φοβούνται πλέον τα λιοντάρια και για την καταστροφή ενός φιδιού. Η είσοδος του νεαρού ήρωα στην ενηλικίωση συμπίπτει με περαιτέρω γήινη γονιμότητα: χωράφια με καλαμπόκι, βάτα καλυμμένα με τσαμπιά λαμπερών σταφυλιών και βελανιδιές που απελευθερώνουν ένα γλυκό υγρό.
Η βασιλεία του ήρωα θα είναι τόσο ειρηνική και ευημερούσα που, μετά την επανάληψη του Τρωικού Πολέμου, ένα είδος μακαριότητας θα απλωθεί στον κόσμο, όπου το εμπόριο, η γεωργία και παρόμοιες τέχνες δεν θα είναι πλέον απαραίτητες. «Δεν θα διδάσκονται πλέον τα πρόβατα να παίρνουν διάφορα χρώματα, αλλά τα πρόβατα στα λιβάδια θα αλλάζουν μόνα τους το τρίχωμά τους, άλλοτε σε ένα γλυκό πορφυρό χρώμα, άλλοτε σε ένα κροκί, και τα αρνιά που βόσκουν θα ντύνονται με κόκκινο χρώμα κατά βούληση».
Ο Βιργίλιος βλέπει τη δόξα της νέας εποχής να διαχέεται, να εγκαθίσταται και να εισέρχεται σε όλα τα πράγματα, μέχρι τα άκρα της γης και του ουρανού: «Δείτε πώς ο κόσμος με τον τεράστιο θόλο του υποκλίνεται – η γη και η έκταση της θάλασσας και τα βάθη τ’ ουρανού!»
Στην ευφορία του, ο ποιητής υψώνεται σε ένα κύμα θάρρους για να προκαλέσει τους ίδιους τους θεούς σε ποιητικό διαγωνισμό, διακηρύσσοντας ότι αν ζήσει για να δει την αυγή αυτής της νέας ημέρας, οι καλλιτεχνικές του δυνάμεις θα φθάσουν σε τέτοια ύψη που ούτε ο ίδιος ο θεός Πάνας δεν θα μπορεί να τον ανταγωνιστεί. Ο ποιητής ολοκληρώνει το ποίημα επιστρέφοντας στην εικόνα του ήρωα που έρχεται ως βρέφος: «Άρχισε, αγοράκι μου, να αναγνωρίζεις τη μητέρα σου με ένα χαμόγελο: δέκα μήνες έφεραν στη μητέρα σου μεγάλο μόχθο. Άρχισε, αγοράκι μου!»
Ερμηνείες
Είναι σαφές ότι με αυτή την Εκλογή έχουμε προχωρήσει πέρα από το παίξιμο της λύρας και του αυλού των βοσκών σε μια μεγάλη προφητεία που αφορά ολόκληρο τον κόσμο. Έχουν προταθεί διάφορες ερμηνείες του ποιήματος, μεταξύ των οποίων ότι ο Βιργίλιος εξυμνούσε τη δική του ποίηση ή ότι έγραφε για τον γιο ενός φίλου του, τον Κ. Ασίνιους Πόλλιο, στον οποίο απευθύνεται αρχικά το ποίημα, ή ότι προφήτευε τη μεγαλοσύνη των απογόνων του Μάρκου Αντώνιου.
Ωστόσο, καμία από αυτές τις υποθέσεις δεν ταιριάζει με τον τόνο του ποιήματος. Μιλάει για ένα συγκεκριμένο άτομο, η βασιλεία του οποίου θα αλλάξει την όψη ολόκληρου του κόσμου – αν και θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι την εποχή που γράφτηκε το ποίημα, το παιδί του Αντώνιου αναμενόταν να κάνει κάτι τέτοιο.
Δεδομένης της ευφορικής και μεγαλοπρεπούς φύσης της γλώσσας και του περιεχομένου του ποιήματος, δύο άλλες ερμηνείες φαίνονται πιο ορθές: Η πρώτη υποστηρίζει ότι ο ηγεμόνας του κόσμου στον οποίο αναφέρεται το ποίημα είναι ο Οκταβιανός – ο Καίσαρας Αύγουστος – και ότι με αυτό το ποίημα ο Βιργίλιος ακολουθούσε τη μακρά παράδοση που ήθελε τους ποιητές να υμνούν τους προστάτες τους.
Η εκδοχή του Καίσαρα Αυγούστου, ιδρυτή της Ρψμαϊκής Αυτοκρατορίας
Την εποχή που ο Βιργίλιος έγραφε, η Ρώμη μεταμορφωνόταν από δημοκρατία σε αυτοκρατορία, μέσω των περίφημων εμφυλίων πολέμων στους οποίους συμμετείχαν ο Ιούλιος Καίσαρας, ο Μέγας Πομπήιος, ο Μάρκος Κράσσος, ο Μάρκος Αντώνιος, ο Μάρκος Λέπιδος και ο Οκταβιανός. Ο Ιούλιος Καίσαρας είχε ορίσει τον ανιψιό και υιοθετημένο γιο του, Οκταβιανό, ως διάδοχό του. Μετά τη δολοφονία του Καίσαρα και αφού επιβλήθηκαν επί των δολοφόνων, ο Οκταβιανός, ο Μάρκος Αντώνιος και ο Μάρκος Λέπιδος στράφηκαν ο ένας εναντίον του άλλου. Όταν επικράτησε ο πρώτος, έγινε Καίσαρας Αύγουστος και ιδρυτής της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, και εγκαινίασε μια περίοδο ειρήνης και σταθερότητας που η Ρώμη (και όλος ο γνωστός κόσμος εκείνης της εποχής) δεν είχε γνωρίσει εδώ και πολύ καιρό.
Ο Βιργίλιος γνώριζε προσωπικά τον Αύγουστο. Μάλιστα, το αριστούργημά του, η «Αινειάδα», ήταν παραγγελία εκείνου. Ο Βιργίλιος διάβαζε ο ίδιος την «Αινειάδα» στον Αύγουστο και την οικογένειά του. Επομένως, δεν είναι παράλογο να φανταστούμε ότι ο Βιργίλιος έβλεπε στον Αύγουστο μια μορφή σωτήρα που έφερε επιτέλους μια περίοδο ειρήνης, σταθερότητας και ευημερίας στον ρωμαϊκό κόσμο.
Δεν είναι παράλογο να φανταστεί κανείς ότι θα ήθελε να γράψει κάτι για να υμνήσει τον ισχυρό προστάτη του, όπως είχε κάνει και σε ορισμένα αποσπάσματα της «Αινειάδας». Σε αυτή την ερμηνεία, το βρέφος που μεγαλώνει και κυβερνά τον κόσμο είναι ο ίδιος ο Αύγουστος, του οποίου η επικράτεια περιελάμβανε, στην πραγματικότητα, το μεγαλύτερο μέρος του γνωστού κόσμου εκείνη την εποχή.
Η αδυναμία αυτής της ερμηνείας είναι το ότι ο Βιργίλιος έγραψε το ποίημα το 40 π.Χ., πριν δηλαδή γίνει ο Οκταβιανός Αύγουστος και ηγεμόνας του κόσμου. Φυσικά, υπάρχει και η πιθανότητα ο Βιργίλιος να προέβλεψε την πορεία των πολιτικών γεγονότων ή να είχε προφητικές δυνάμεις.
Η χριστιανική εκδοχή
Η δεύτερη ερμηνεία, η οποία προέρχεται από τους πρώτους χριστιανούς συγγραφείς, όπως ο Άγιος Αυγουστίνος, υποστηρίζει ότι ο Βιργίλιος ήταν ένας «πρωτοχριστιανός» ο οποίος προσέφερε μια μεσσιανική προφητεία για τον Χριστό την παραμονή της έλευσης του. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή, ο Βιργίλιος είχε, με κάποιο τρόπο, μια προφητική εικόνα της επερχόμενης λύτρωσης του κόσμου και της έναρξης της χριστιανικής εποχής στη ζωή, τον θάνατο και την ανάσταση του Ιησού Χριστού.
Ο Δάντης κάνει τον Βιργίλιο κεντρική φιγούρα στο χριστιανικό ποίημά του, «Η Θεία Κωμωδία», εν μέρει λόγω αυτής της μεσαιωνικής πεποίθησης σχετικά με την προχριστιανική ποίηση του Βιργιλίου. Η Εκλογή θεωρήθηκε ως παγανιστικό αντίστοιχο των προφητειών του Ησαΐα και άλλων προφητών της Παλαιάς Διαθήκης. Αυτή η ερμηνεία υποστηρίζεται από τα εντυπωσιακά χριστιανικά θέματα και τις εικόνες που διατρέχουν το ποίημα. Μια ατελής λίστα περιλαμβάνει την αναφορά σε μια παρθένα, την έλευση ενός ήρωα που είναι θεός/συνδεδεμένος με τους θεούς, την άφεση των αμαρτιών και της ενοχής του κόσμου, τη δακτυλίτιδα και τη μυθολογία που συνδέεται με αυτήν, την καταστροφή του φιδιού (παραδοσιακό σύμβολο του διαβόλου), τα αρνιά τα καλυμμένα με κόκκινο χρώμα (που μοιάζουν με τον Χριστό, τον Αμνό του Θεού) και την τεράστια έκταση και διάρκεια του βασιλείου αυτού του αγοριού.
Ωστόσο, οι περισσότεροι σύγχρονοι μελετητές υποστηρίζουν ότι όλα αυτά τα στοιχεία μπορούν να ερμηνευθούν χωρίς να καταφύγουμε σε χριστιανικές ιδέες.
Ό,τι και αν είχε ακριβώς στο μυαλό του ο Βιργίλιος, το ποίημα διαθέτει μια αδιαμφισβήτητη δύναμη που αιχμαλωτίζει το μυαλό και τη φαντασία, έτσι ώστε, κατά την ανάγνωσή του, γνωρίζουμε ότι έχουμε περάσει κάποιο κατώφλι προς το άγνωστο. Βρισκόμαστε μπροστά σε μεγάλα μυστήρια, σε μια απόκοσμη ατμόσφαιρα που δημιουργείται με τη δύναμη της ποίησης του Βιργιλίου.
