«Il dolce far niente» ή «H γλυκύτητα του να μην κάνεις τίποτα». Αυτή η ιταλική φράση συμπυκώνει τον μεσογειακό χαρακτήρα και φιλοσοφία, αν και μπορεί να ακούγεται παράδοξη σε ξένους ή γενικότερα σε μια εποχή στην οποία κυριαρχεί ο νόμος της αέναης δραστηριότητας και οι κατεπείγουσες υποχρεώσεις.
Η αδράνεια εμπεριέχει το στοιχείο της επαφής με τον εαυτό μας – αλλά αυτή είναι μια σκέψη που πολλές φορές μας τρομάζει: μια ψυχολογική μελέτη διαπίστωσε ότι το 67% των ανδρών και το 25% των γυναικών θα προτιμούσαν να υποστούν ένα μικρό ηλεκτροσόκ παρά να μείνουν μόνοι με τις σκέψεις τους για μόλις 15 λεπτά.
Οι σύγχρονες ‘ανέσεις’ δεν μας επιτρέπουν να παραδοθούμε εύκολα στην αδράνεια. Το κινητό τηλέφωνο, το οποίο έχει κατακτήσει την καθημερινότητα της συντριπτικής πλειοψηφίας των ανθρώπων παγκοσμίως ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου και κοινωνικής τάξης, φαίνεται να έχει σχεδιαστεί για αυτόν ακριβώς τον λόγο. Έχουμε στη διάθεσή μας ατελείωτες ψηφιακές εκτάσεις με τίτλους, ταινίες, podcast, άρθρα, παιχνίδια, κοινωνικά μέσα, μηνύματα κειμένου και ούτω καθεξής. Το 74% των ανθρώπων αισθάνεται άβολα όταν αφήνει το κινητό του στο σπίτι, και το 71% από εμάς ελέγχει το κινητό του μέσα στα πρώτα 10 λεπτά της ημέρας. Οι περισσότεροι άνθρωποι, όταν νιώθουν μια αίσθηση πλήξης, εκεί καταφεύγουν. Και γιατί όχι, άλλωστε;
Η πλήξη είναι καλή για τον εγκέφαλο
Πολλοί στοχαστές και ερευνητές υποστηρίζουν ότι δεν πρέπει. Η πλήξη είναι αναγκαία για την υγεία της ανθρώπινης ψυχολογίας, ακόμα και για την ίδια την ανθρώπινη ζωή. Παρέχει στον εγκέφαλο ένα πολύ απαραίτητο διάλειμμα, ανοίγει τις πύλες της δημιουργικότητας, διευκολύνει την αυτογνωσία και τον στοχασμό και μας διδάσκει την τέχνη του απλού «είναι», αντί του «κάνω» – της κατάστασης της απλής ύπαρξης που συμπληρώνει την κατάσταση δράσης.
Ουσιαστικά, ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν ξεκουράζεται ποτέ. Κάθε δραστηριότητα στην οποία εμπλεκόμαστε απαιτεί κάτι από τον εγκέφαλό μας, και αυτά τα κύτταρα βουίζουν από δραστηριότητα, επικοινωνώντας ασταμάτητα μεταξύ τους και με το υπόλοιπο σώμα. Μόνο τη νύχτα, όταν κοιμόμαστε, ο εγκέφαλος ανακουφίζεται και το μυαλό μπορεί να καθαριστεί – κυριολεκτικά – από τα ‘σκουπίδια’.
Αλλά και κατά τη διάρκεια των ωρών που είμαστε ξύπνιοι, ο εγκέφαλος χρειάζεται περιόδους ανάπαυσης – ή έστω, μειωμένης δραστηριότητας.
Ένα τόξο που είναι συνεχώς τεντωμένο θα φθαρεί και τελικά θα χάσει τη δύναμη και την ελαστικότητά του. Όπως εξηγεί ο Μπράιαν Ρόμπινσον στο περιοδικό Forbes, οι περίοδοι πλήξης υποστηρίζουν την υγεία του εγκεφάλου, παρέχοντάς του περιόδους χαλάρωσης. Βελτιώνουν επίσης τις κοινωνικές σχέσεις, τοποθετώντας τον εγκέφαλο σε μια προεπιλεγμένη κατάσταση ανοιχτότητας προς τη δικτύωση.
Η ομορφιά που βρίσκεται στην πλήξη
Ερευνητές και δημιουργικοί άνθρωποι έχουν ανακαλύψει ότι η πλήξη τροφοδοτεί τη φωτιά της έμπνευσης. Ο Ρόμπινσον σημειώνει:
«Η ανία μπορεί να καλλιεργήσει δημιουργικές ιδέες, να ξαναγεμίσει τα φθίνοντα αποθέματά σας, να ανανεώσει το κίνητρό σας για εργασία και να προσφέρει μια περίοδο ωρίμανσης για να εκκολαφθούν εμβρυακές ιδέες για εργασία. Σε εκείνες τις στιγμές που μπορεί να φαίνονται βαρετές, κενές και περιττές, στρατηγικές και λύσεις που υπήρχαν πάντα σε κάποια εμβρυακή μορφή αποκτούν χώρο και ζωντανεύουν.»
Ο ποιητής, θεατρικός συγγραφέας και δοκιμιογράφος Ααρών Άντζελο το βίωσε αυτό από πρώτο χέρι όταν έθεσε στον εαυτό του ένα ασυνήθιστο συγγραφικό έργο:
Κάθε πρωί, για 114 ημέρες, ξυπνούσε νωρίς, καθόταν στην ίδια καρέκλα, κοιτάζοντας μπροστά, και σκεφτόταν μια λέξη από το Σονέτο 29 του Σαίξπηρ για περίπου 30 λεπτά. Με άλλα λόγια, κάθε πρωί άφηνε τον εαυτό του να βαρεθεί για λίγο. Στη συνέχεια, άρχιζε να γράφει, χωρίς να σταματάει μέχρι να γεμίσει τη σελίδα. Το αποτέλεσμα ήταν ένα βιβλίο με τίτλο «The Fact of Memory: 114 Ruminations and Fabrications» (Το γεγονός της μνήμης: 114 στοχασμοί και επινοήσεις). Αργότερα, ο Άντζελο είπε: «Αυτό που συνειδητοποιώ τώρα, εκ των υστέρων, είναι ότι είχα ανακαλύψει μια από τις πιο παραγωγικές προσεγγίσεις στη συγγραφή που είχα εφαρμόσει ποτέ».
Στο δοκίμιό του «You Can’t Have Creativity Without Boredom» (Δεν μπορείς να έχεις δημιουργικότητα χωρίς πλήξη), ο Άντζελο συγκρίνει την εμπειρία του στη συγγραφή με ανθρώπους που έχουν κολλήσει σε ένα τρένο, οι οποίοι βρίσκονται στην ιδανική κατάσταση για να ονειροπολούν, κατεβάζοντας ιδέεες:
«Είναι το γεγονός ότι το σώμα βρίσκεται σε μια προκαθορισμένη θέση (δηλαδή, καθισμένο, στραμμένο προς τα εμπρός) και το μυαλό είναι απελευθερωμένο από τη συνήθη, συνεχή ενασχόλησή του με μια πληθώρα ασήμαντων πραγμάτων, που επιτρέπει στον δημιουργικό άνθρωπο να μετακινηθεί από τους περιορισμούς του συνειδητού μυαλού στο τεράστιο δυναμικό αυτού που μου αρέσει να αποκαλώ «υπερ-συνειδητό» μυαλό. Στο τρένο (ή στο λεωφορείο ή στην καρέκλα του σαλονιού), μεταβαίνουμε από μια κατάσταση ασήμαντης ενασχόλησης σε μια κατάσταση που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε πλήξη, και αυτή η κατάσταση είναι ένα σημείο πρόσβασης σε δημιουργικές δυνατότητες.»
Υπάρχει ένας λόγος για τον οποίο τόσοι μεγάλοι ποιητές, εφευρέτες, καλλιτέχνες και επιστήμονες έχουν στιγμές σπουδαίας έμπνευσης ενώ εκτελούν κάποια ασήμαντη εργασία, άσχετη με το έργο τους. Γράφοντας για το Psychology Today, ο Τζέφφρυ Ντέιβις [Jeffrey Davis] υπογραμμίζει το εξής:
«Σε μια σειρά μελετών, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι τα άτομα στα οποία ζητήθηκε να εκτελέσουν βαρετές, καθημερινές εργασίες ήταν πιο δημιουργικά μετά. Η βαρεμάρα είναι ένα ‘συναίσθημα που οδηγεί στη ποικιλία’, που σημαίνει ότι μας ωθεί να αναζητήσουμε νέες και διαφορετικές – και επομένως δημιουργικές – εμπειρίες και λύσεις. Η βαρεμάρα καλλιεργεί φυσικά τη θεμελιώδη πτυχή της περιέργειας, την ανοιχτότητα. Η ετοιμότητα για νέες εμπειρίες και για το περιβάλλον μας οδηγεί σε περισσότερες πιθανές δημιουργικές ιδέες».
Προτείνει να αξιοποιούμε τις φυσικές περιόδους πλήξης που προκύπτουν μέσα στην ημέρα μας, όπως κατά τη μετακίνηση από και προς την εργασία ή το μεσημεριανό διάλειμμα, χωρίς να καταφεύγουμε σε μια οθόνη για άμεση ανακούφιση από τις ‘άχρηστες’ σκέψεις.
Μόνοι, μια ήσυχη στιγμή
Εκτός από το ότι λειτουργεί ως καταλύτης για τη δημιουργικότητα, η πλήξη/αδράνεια υποστηρίζει επίσης την ενδοσκόπηση και καλλιεργεί την αυτογνωσία.
Συχνά φοβόμαστε να είμαστε μόνοι, κυρίως λόγω της σιωπής και της ανίας που μπορεί να ακολουθήσουν. Ωστόσο, η μοναξιά και η σιωπή είναι απαραίτητες για την επεξεργασία και την αφομοίωση των εμπειριών και, μέσω αυτών, για την κατανόηση του ατόμου της ιστορίας της ζωής του. Έτσι χτίζουμε την αίσθηση του εαυτού μας.
Όπως έγραψε η καθηγήτρια του MIT Σέρρυ Τερκλ στο βιβλίο της «Reclaiming Conversation: The Power of Talk in a Digital Age» (Ανακτώντας τη συνομιλία: Η δύναμη της ομιλίας στην ψηφιακή εποχή): «Η μοναξιά είναι το μέρος όπου βρίσκεις τον εαυτό σου, ώστε να μπορείς να προσεγγίσεις άλλους ανθρώπους και να δημιουργήσεις πραγματικούς δεσμούς. Όταν δεν έχουμε την ικανότητα για μοναξιά, στρεφόμαστε στους άλλους για να νιώθουμε λιγότερο άγχος ή για να νιώθουμε ζωντανοί».
Το άτομο που εξαρτάται συνεχώς από εξωτερικά ερεθίσματα – κοινωνικά, ψηφιακά ή και τα δύο – για να νιώθει καλά, πιθανότατα δεν έχει πολύ ισχυρή αίσθηση του εαυτού του. Αλλά για να μάθουμε να ξεκουραζόμαστε στο παρόν, να αναλογιζόμαστε το παρελθόν και το μέλλον, πρέπει να ενδίδουμε και στην αδράνεια. Αυτές οι στιγμές είναι πύλες που μας προσκαλούν σε απρογραμμάτιστες και απροσδόκητες σκέψεις.
Η Τερκλ υποστηρίζει εύγλωττα: «Για να ανακτήσουμε τη μοναξιά, πρέπει να μάθουμε να βιώνουμε μια στιγμή πλήξης ως λόγο για να στραφούμε προς τα μέσα, αναβάλλοντας το να πάμε ‘αλλού’ τουλάχιστον για κάποιο χρονικό διάστημα».
Η άρνηση να «πηγαίνουμε αλλού» σχετίζεται με την προθυμία να «είμαστε εδώ». Η αποδοχή της προσωρινής πλήξης – ή ακόμα και της απειλής της πλήξης – μας επιτρέπει να συνειδητοποιούμε την παρούσα στιγμή, αυτό που συμβαίνει εκείνη την ώρα γύρω μας. Μπορούμε να παρατηρούμε, να προσέχουμε τα πράγματα και απλά να τα αφήνουμε να είναι όπως είναι.
Το έζησα αυτό ο ίδιος πριν από λίγο καιρό, όταν έμεινα κάπου χωρίς σήμα ίντερνετ, περιμένοντας να έρθουν να με πάρουν. Το μόνο που μπορούσα να κάνω ήταν να είμαι παρών στη στιγμή. Αποδείχθηκε ένα απροσδόκητο δώρο. Σκέφτηκα αυτό μετά:
«Χωρίς την απόσπαση της προσοχής από ηλεκτρονικές συσκευές, μερικά χιλιόμετρα μακριά από την πόλη, ανίκανος να επιταχύνω την άφιξη της γυναίκας μου, δεν είχα τίποτα άλλο να κάνω από το να παρακολουθώ το ρυάκι. Ήταν μια ευτυχισμένη αδυναμία. Ο χρόνος επιβραδύνθηκε. Μετακινήθηκα από το πεδίο της δράσης στο πεδίο της ύπαρξης. Δεν ήμουν ‘κάποιος που προσπαθούσε να κάνει κάτι’ ή ‘πήγαινε κάπου αλλού’. Ήμουν απλώς ένας άνθρωπος που είχε σκοντάψει στην ύπαρξη, είχε σκοντάψει στον κόσμο που ξαφνικά έγινε παρών όπως σπάνια συμβαίνει, θαυμάζοντας την περίπλοκη ομορφιά του».
Αφιερώστε χρόνο στην πλήξη
Ο Ρόμπινσον φτάνει στο σημείο να υποστηρίζει ότι πρέπει να προγραμματίζουμε σκόπιμα χρόνο για τέτοιες εμπειρίες μέσα στην εβδομάδα μας. Αντί για μια απλή «λίστα υποχρεώσεων», συμβουλεύει να φτιάξουμε μια «λίστα ύπαρξης». Μια λίστα ύπαρξης φυλά χρόνο μόνο για την πρακτική της ενσυνειδητότητας, μόνο για την ύπαρξη, χωρίς την πίεση να επιτύχουμε κάτι:
«Δίνετε στον εαυτό σας χώρο να τεντωθεί και να αναπνεύσει βαθιά μεταξύ των ραντεβού, χρόνο να περπατήσετε γύρω από το τετράγωνο και να καθαρίσετε το μυαλό σας. Ή να διαλογιστείτε, να προσευχηθείτε, να κάνετε γιόγκα στο γραφείο σας, να παρακολουθήσετε το γρασίδι να μεγαλώνει ή απλά να συλλογιστείτε το σύμπαν. Ο εγκέφαλός σας θα είναι πιο ευτυχισμένος και υγιής όταν συνυπάρχει με στιγμές αδράνειας χωρίς επιταγές, χωρίς να χρειάζεται να βιαστείτε, να διορθώσετε ή να επιτύχετε οτιδήποτε.»
Πόσοι σημειώνουν στην ατζέντα τους «Μην κάνεις τίποτα» ή «Χρόνος για βαρεμάρα»; Ωστόσο, πώς θα ήταν οι ζωές μας και η κοινωνία γενικότερα αν το κάναμε αυτό;
Η πλήξη μάς αναγκάζει να ακούσουμε. Να ανοιχτούμε. Χωρίς τίποτα να διεκδικεί την προσοχή μας, χωρίς τίποτα να μας «διασκεδάζει», ξαφνικά είμαστε ελεύθεροι – ακόμα κι αν η ελευθερία συνοδεύεται από λίγο πόνο και αρχική δυσφορία. Μπορούμε να ανοιχτούμε στον κόσμο. Όπως το έθεσε η Τερκλ: «Δεν χρειάζεται να βγεις από το δωμάτιό σου. Μείνε καθισμένος στο τραπέζι σου και άκου. Δεν χρειάζεται καν να ακούς, απλά μείνε, μάθε να γίνεσαι ήσυχος, ακίνητος και μοναχικός. Κι ύστερα, θα είσαι ελεύθερος να ανακαλύψεις».
