Η λέξη «πρωτόκολλο» είναι σήμερα γνωστή με πολλές σημασίες: από το βιβλίο καταγραφής εισερχόμενων εγγράφων στις δημόσιες υπηρεσίες μέχρι το σύνολο κανόνων εθιμοτυπίας στη διπλωματία, ακόμη και τα τεχνικά «πρωτόκολλα» στις επιστήμες και την πληροφορική. Ωστόσο, λίγοι γνωρίζουν ότι η λέξη αυτή έχει μια συναρπαστική ιστορία που μας μεταφέρει πίσω στα βυζαντινά χρόνια. Πρόκειται για όρο με βυζαντινή προέλευση, του οποίου η αρχική σημασία και χρήση ήταν πολύ διαφορετική από τις σημερινές. Στο παρόν άρθρο θα εξερευνήσουμε την ετυμολογία και τις απαρχές της λέξης «πρωτόκολλο», θα δούμε πώς χρησιμοποιήθηκε κατά τη Βυζαντινή περίοδο – ειδικά στη διοικητική πρακτική και στη συγγραφή εγγράφων – και θα παρακολουθήσουμε τη μετέπειτα εξέλιξη της σημασίας της έως τη σύγχρονη εποχή.
Ετυμολογικές ρίζες και αρχαιότερες χρήσεις
Η λέξη «πρωτόκολλο» αποτελείται από δύο ελληνικές ρίζες: πρῶτος (πρώτος, δηλαδή ο πρώτος) και κόλλα (κόλλα, η κόλλα/κόλλημα). Η αρχική σημασία ανάγεται στα ελληνιστικά χρόνια και σχετίζεται με την κατασκευή των αρχαίων παπύρων. Για να δημιουργηθεί ένας κύλινδρος παπύρου, επιμέρους φύλλα παπύρου κολλούνταν μεταξύ τους στη σειρά – καθένα από αυτά τα κολλημένα φύλλα ονομαζόταν κόλλημα. Το πρώτο φύλλο (κόλλημα) του κυλίνδρου, δηλαδή εκείνο που τύλιγε εξωτερικά όλον τον πάπυρο, ονομάστηκε «πρωτόκολλον». Αυτό το πρώτο τμήμα είχε ξεχωριστό ρόλο: έφερε επάνω του επίσημα στοιχεία πιστοποίησης του εγγράφου, όπως σφραγίδα αυθεντικότητας και την ημερομηνία σύνταξης ή παραγωγής του παπύρου. Με άλλα λόγια, το πρωτόκολλο λειτουργούσε σαν «εξώφυλλο» ή ετικέτα του κυλίνδρου, όπου συνοπτικά καταγράφονταν τα βασικά δεδομένα του περιεχομένου και της γνησιότητας.
Αυτή η πρακτική πιστοποιείται και από τις πηγές της εποχής. Στην ύστερη αρχαιότητα, η λέξη «πρωτόκολλον» εμφανίζεται σε νομικά κείμενα της Ανατολικής Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) αυτοκρατορίας. Σύμφωνα με λεξικογραφικές πηγές, το πρωτόκολλο οριζόταν ως «το πρώτο κόλλημα ενός κυλίνδρου παπύρου, που φέρει την επίσημη επικύρωση και την ημερομηνία κατασκευής του παπύρου». Με άλλα λόγια, αποτελούσε το προκαταρκτικό κομμάτι κάθε επίσημου παπύρου όπου αναγράφονταν τα κρίσιμα στοιχεία ταυτοποίησης. Η πρακτική αυτή δεν ήταν απλώς θεωρητική: έχουν διασωθεί παπυρικά τεκμήρια που φέρουν τέτοιου είδους πρωτοκόλλα, αν και είναι συχνά δυσανάγνωστα λόγω της φθοράς.
Το πρωτόκολλο στα χρόνια του Βυζαντίου
Κατά τη Βυζαντινή περίοδο, η έννοια του πρωτοκόλλου παρέμεινε σημαντική στην διοικητική και τη δικαιοπρακτική πρακτική. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός (6ος αιώνας) μάλιστα εξέδωσε νόμους που ρύθμιζαν ρητώς τη χρήση του πρωτοκόλλου. Ο Ιουστινιανός απαίτησε από τους συμβολαιογράφους (νοτάριους) να επισυνάπτουν πρωτόκολλον στην αρχή κάθε δημόσιου εγγράφου. Το πρωτόκολλο αυτό έπρεπε να περιέχει τον τίτλο ενός υψηλού αξιωματούχου του κράτους (συγκεκριμένα του κόμη των θείων θησαυρών, λατινιστί Comes Sacrarum Largitionum, δηλαδή του αρμόδιου για τα δημόσια οικονομικά) καθώς και την ακριβή ημερομηνία σύνταξης του εγγράφου. Ο νόμος όριζε ότι ολόκληρο το έγγραφο πρέπει να γράφεται πάνω στο ίδιο φύλλο που περιέχει το πρωτόκολλο (ώστε να μην υπάρχει περιθώριο αντικατάστασης ή αποκοπής του πρωτοκόλλου). Η ρύθμιση αυτή αποσκοπούσε στο να αποτρέψει φαινόμενα πλαστογραφίας και απάτης: είχε παρατηρηθεί ότι κάποιοι επιτήδειοι απέκοπταν το πρωτόκολλο ενός παπύρου και το προσάρμοζαν σε άλλο έγγραφο, παρουσιάζοντάς το έτσι ως αυθεντικό. Με τον νέο νόμο, ένα δημόσιο έγγραφο χωρίς το σωστό πρωτόκολλο – ή με ξένο πρωτόκολλο, γραμμένο με διαφορετικό γραφικό χαρακτήρα – θα θεωρούνταν αυτομάτως ύποπτο και άκυρο.
Η επιμονή του κράτους στη χρήση του πρωτοκόλλου δείχνει πόσο κρίσιμο ήταν το πρωτόκολλο για την επίσημη επικύρωση των εγγράφων. Ουσιαστικά, το πρωτόκολλο λειτουργούσε σαν «επιστολή πιστοποίησης»: ένα ενσωματωμένο πιστοποιητικό επάνω στο ίδιο το υλικό του εγγράφου, που διασφάλιζε την ταυτοποίηση, τη χρονολόγηση και το αδιάβλητο του περιεχομένου. Η πρακτική αυτή εφαρμόστηκε ιδιαίτερα στην πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη για τα εκεί συντασσόμενα συμβόλαια, αν και φαίνεται ότι εκτός πρωτεύουσας (π.χ. στην Αίγυπτο) η τήρηση του πρωτοκόλλου ήταν κάπως άνιση – ορισμένα τοπικά έγγραφα διέσωζαν πρωτόκολλα, ενώ άλλα όχι. Παρόλα αυτά, η ιδέα του πρωτοκόλλου ως εγγύηση αξιοπιστίας ριζώνει στον βυζαντινό κόσμο.
Το πρωτόκολλο στη βυζαντινή γραμματεία και τα αυτοκρατορικά έγγραφα
Εκτός από τα συμβόλαια και τα νομικά έγγραφα, ο όρος πρωτόκολλο βρήκε θέση και στη γραμματειακή παράδοση του Βυζαντίου. Καθώς σταδιακά τα παπύρινα ειλητάρια (κύλινδροι) έδωσαν τη θέση τους στους περγαμηνούς κώδικες (τα βιβλιοδετημένα χειρόγραφα), το πρωτόκολλο ως έννοια προσαρμόστηκε. Στο πλαίσιο ενός κώδικα, «πρωτόκολλον» άρχισε να σημαίνει το πρώτο φύλλο ενός τόμου – συνήθως μια σελίδα όπου οι Βυζαντινοί γραφείς σημείωναν τα περιεχόμενα του έργου, καθώς και τυχόν διορθώσεις (παροράματα) ή άλλα προλεγόμενα στοιχεία. Με άλλα λόγια, συνέχισε να είναι η εισαγωγική σελίδα που παρείχε πληροφορίες για το σύγγραμμα, αναλογικά με το παπυρικό πρωτόκολλο που έδινε πληροφορίες για τον πάπυρο.
Παράλληλα, στα επίσημα αυτοκρατορικά έγγραφα του Μεσαίωνα – όπως τα περίφημα χρυσόβουλα (αυτοκρατορικά διατάγματα που έφεραν χρυσή σφραγίδα) – βλέπουμε έμπρακτα τη χρήση του πρωτοκόλλου. Το πρωτόκολλο του εγγράφου σε αυτές τις περιπτώσεις αντιστοιχούσε στην κεφαλίδα του κειμένου, η οποία συχνά είχε ιδιαίτερη διακόσμηση και περιελάμβανε τη χρονολόγηση και άλλα διακριτικά στοιχεία. Για παράδειγμα, σε βυζαντινά χρυσόβουλα, η πρώτη αυτή ενότητα του κειμένου έφερε πλήρη χρονολόγηση (μήνα και έτος) και ήταν στολισμένη με καλλιγραφικά ή εικονογραφημένα μοτίβα.
Σε ορισμένα χρυσόβουλα σώζονται μάλιστα μικρογραφίες: στην αρχή του εγγράφου υπάρχει εικονογράφηση με τον αυτοκράτορα και ιερά πρόσωπα, στοιχείο που καθιστά το πρωτόκολλο οπτικά επιβλητικό. Σε αυτή την εναρκτήρια διακοσμημένη σελίδα/ενότητα καταγράφονται και οι επίσημοι τίτλοι του αυτοκράτορα καθώς και οι προσφωνήσεις προς τους παραλήπτες, λειτουργώντας ουσιαστικά ως τελετουργικό προοίμιο του εγγράφου. Το παράδειγμα αυτό δείχνει ότι στη Βυζαντινή αυτοκρατορική αλληλογραφία και διοίκηση, το πρωτόκολλο δεν ήταν απλώς διοικητική λεπτομέρεια αλλά μέρος της φόρμας και της τελετουργίας των εγγράφων – συνδύαζε την πρακτική πληροφορία (ημερομηνία, τίτλοι) με το κύρος της εικονογράφησης και της επίσημης γλώσσας.
Είναι αξιοσημείωτο ότι η ίδια η λέξη «πρωτόκολλον» απαντά σε βυζαντινά κείμενα ακριβώς με αυτές τις έννοιες. Στην ελληνική γραμματεία της εποχής, αλλά και στις μεταγενέστερες εκκλησιαστικές πρακτικές, ο πρωτοκολλήτης ήταν ο υπεύθυνος που φροντίζει την τήρηση του πρωτοκόλλου (μια πρόγευση της σημερινή «γραμματεία πρωτοκόλλου» στις υπηρεσίες). Η έννοια του πρωτοκόλλου ως πρώτης σελίδας με συνοδευτικές πληροφορίες διατηρήθηκε, ενώ ήδη από την ύστερη αρχαιότητα άρχισε να μεταφορτώνεται σε άλλες γλώσσες λόγω της σημασίας της.
Από το Βυζάντιο στη Δύση: Η λέξη ταξιδεύει
Η λέξη «πρωτόκολλον» δεν περιορίστηκε στα ελληνικά, αλλά τον Μεσαίωνα πέρασε στη λόγια λατινική γλώσσα ως protocollum. Στα μεσαιωνικά λατινικά, ο όρος διατήρησε αρχικά την ίδια βασική σημασία: σήμαινε το πρώτο φύλλο ενός χειρόγραφου τόμου, όπου καταγράφονταν τα περιεχόμενα και τυχόν διορθώσεις. Καθώς το βιβλίο (codex) είχε πλέον αντικαταστήσει τον πάπυρο, το λατινικό protocollum ανταποκρινόταν ακριβώς σε αυτό – στην πρώτη σελίδα ή προμετωπίδα ενός βιβλίου.
Με την πάροδο του χρόνου, όμως, η σημασία διευρύνθηκε και εξελίχθηκε. Το protocollum πέρασε στις ευρωπαϊκές γλώσσες: στην παλαιά γαλλική εμφανίστηκε ως prothocolle και αργότερα protocole. Εκεί απέκτησε νέες αποχρώσεις: σήμανε το αρχικό αντίγραφο ή προσχέδιο ενός εγγράφου, κατ’ επέκταση τα επίσημα πρακτικά μιας συναλλαγής ή συνεδρίασης, καθώς και το βιβλίο καταχωρίσεων εγγράφων. Τελικά, στη νεότερη γαλλική, η λέξη protocole κατέληξε να δηλώνει κυρίως τους κανόνες εθιμοτυπίας (π.χ. το πρωτόκολλο της αυλής ή της διπλωματίας) – ενώ η έννοια του βιβλίου καταχώρισης εγγράφων μεταφέρθηκε σε άλλους όρους (στα γαλλικά λέγεται greffe για τις γραφειοκρατικές υπηρεσίες).
Είναι ενδιαφέρον ότι η νεότερη ελληνική γλώσσα επανέφερε τη λέξη «πρωτόκολλο» με διευρυμένες σημασίες, επηρεασμένη από τη δυτική χρήση. Δηλαδή, αν και η λέξη είναι ελληνική, πολλές από τις σημερινές της σημασίες ήρθαν ως εννοιολογικό δάνειο από τα γαλλικά. Έτσι, το ελληνικό «πρωτόκολλον» στην εποχή της συγκρότησης του νεοελληνικού κράτους (19ος αιώνας) συμπεριέλαβε τις έννοιες του επίσημου πρακτικού συμφωνίας (π.χ. Πρωτόκολλο του Λονδίνου για την ίδρυση του ελληνικού κράτους), του συνόλου κανόνων διπλωματικής εθιμοτυπίας, καθώς και του βιβλίου εισερχομένων-εξερχομένων εγγράφων στις δημόσιες υπηρεσίες. Με άλλα λόγια, η λέξη που ξεκίνησε από έναν βυζαντινό πάπυρο, ταξίδεψε μέσω λατινικών και γαλλικών σε όλη την Ευρώπη, για να επιστρέψει σε εμάς φέρουσα έναν πλούτο νέων, ποικίλων εννοιών.
