Ο χορός είναι μια από τις αρχαιότερες μορφές τέχνης. Προέκυψε από την ανάγκη του ανθρώπου να εκφράζει τα συναισθήματά του με τη βοήθεια του σώματος και αντικατοπτρίζει την καθημερινή ζωή του ανθρώπου και την εργασία του. Οι χαρούμενες και οι θλιβερές εμπειρίες εκφράζονταν επίσης μέσω κινήσεων σε συγκεκριμένο ρυθμό και, αργότερα, με τη συνοδεία μουσικής.
Ο λαϊκός χορός είναι χαρακτηριστικός μιας συγκεκριμένης περιοχής και ενός λαού, και διακρίνεται από τις ιδιαίτερες κινήσεις, τον ρυθμό, τα κοστούμια και άλλα χαρακτηριστικά του. Ένας τέτοιος χορός μεταδίδει τα συναισθήματα του χορευτή και τη στάση του απέναντι σε κάτι, και μόνο δευτερευόντως απευθύνεται στο κοινό. Είναι απολύτως δημοκρατικός ως προς τον χορευτή και προσιτός σε όλους. Δεν χρειάζεται να είσαι επαγγελματίας, αρκεί να έχεις την επιθυμία να μεταδώσεις τα συναισθήματά σου μέσω του χορού.
Ο χορός εμφανίστηκε ήδη στα αρχαία χρόνια, όταν οι κοινωνίες ήταν ακόμα σε πρωτόλεια κατάσταση. Όλα τα σημαντικά γεγονότα στη ζωή του πρωτόγονου ανθρώπου — η γέννηση, ο θάνατος, η θεραπεία των ασθενών, η επιλογή νέου αρχηγού της φυλής, η προσευχή για την καλή σοδειά και τον καλό καιρό — συνοδεύονταν από χορούς. Η χορευτική τέχνη ήταν, όπως και είναι ακόμη, παρούσα στις πολιτιστικές παραδόσεις κάθε ανθρώπινης κοινότητας, σε κάθε εθνογραφική ομάδα. Σταδιακά, ο χορός αποσπάστηκε από το τραγούδι και έγινε ξεχωριστή μορφή τέχνης.
Ως τέτοια, με αμιγώς επικοινωνιακή και εφήμερη φύση, ο χορός προϋποθέτει μία τριαδική σχέση: μεταξύ του δημιουργού που συνθέτει, του χορευτή και του κοινού. Δεν είναι μια απλή μορφή κίνησης αλλά μια πολύπλοκη διαδικασία, μια μορφή τέχνης, η οποία ως τέτοια ακολουθεί τους δικούς της κανόνες, με αποτέλεσμα να αποτελεί ένα αυτοτελές γνωστικό αντικείμενο.
Οι χοροί-πρόγονοι
Το αρχαιότερο είδος λαϊκού χορού, που υπάρχει σχεδόν σε όλες τις εθνογραφικές ομάδες, είναι ο κυκλικός χορός. Οι κινήσεις του είναι απλές και συνίστανται στο περπάτημα σε κύκλο με μουσική συνοδεία ή τραγούδι. Η μορφή του κύκλου πιθανώς συμβόλιζε τον ήλιο. Κυκλικοί χοροί υπήρχαν και υπάρχουν μέχρι σήμερα σε όλους τους σλαβικούς λαούς, όπως και στον ελληνικό. Στη Λιθουανία ονομάζεται κορόγκοντ, στη Μολδαβία και τη Ρουμανία χόρα, στη Βουλγαρία χορό, στους Κροάτες κόλο.
Μία άλλη διακριτή αρχαιότατη χορευτική παράδοση είναι αυτή της αφρικανικής ηπείρου. Η ιδιαιτερότητα των αφρικανικών χορών είναι η κυριαρχία του ρυθμού. Η αφρικανική κουλτούρα έδωσε το υλικό για την ανάπτυξη πολλών χορών της Λατινικής Αμερικής: μάμπο, μερένγκε, σάμπα, τσα-τσα-τσα, λαμπάντα και πολλών άλλων. Ακόμη και τα σύγχρονα χορευτικά στυλ – τζαζ, ποπ, ροκ εν ρολ, χιπ χοπ, μπρέικ ντανς, RnB κ.ά. – έχουν στη βάση τους τους λαϊκούς χορούς των μαύρων πληθυσμών του πλανήτη.
Οι ευρωπαϊκοί χοροί
Κάθε λαός έδωσε τα δικά του χαρακτηριστικά γνωρίσματα στους χορούς του. Στην Αρχαία Αίγυπτο, η χορευτική τέχνη είχε κυρίως τελετουργικό χαρακτήρα, ενώ αργότερα στους τελετουργικούς χορούς προστέθηκαν οι πολεμικοί χοροί, που είχαν ως στόχο να ανεβάσουν το ηθικό των πολεμιστών πριν από τη μάχη. Στην Ελλάδα, με την ανάπτυξη της θεατρικής τέχνης, εμφανίστηκε ο σκηνικός χορός. Έτσι, στην αρχαιότητα, οι λαϊκοί χοροί μπορούν να χωριστούν σε: σκηνικούς, πολεμικούς, ιερούς (θρησκευτικούς, τελετουργικούς) και κοινωνικούς. Στον Μεσαίωνα, γίνεται διαίρεση σε αυλικούς και λαϊκούς χορούς. Αυτή η διαίρεση δεν είχε πολύ σαφή όρια και συχνά οι ίδιες κινήσεις υπήρχαν τόσο στα δύο είδη.
Την περίοδο από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα, αναπτύσσονται στην Ευρώπη ο χορός του σαλονιού και το μπαλέτο. Ωστόσο, οι ρίζες της αυλικής και της σκηνικής χορογραφίας βρίσκονται στους λαϊκούς χορούς.
Παραδείγματος χάριν, το γνωστό και αγαπητό σε πολλούς βαλς προήλθε από τον παλιό λαϊκό χορό βόλτα, ενώ η μαζούρκα, που κυριαρχούσε τον 18ο-19ο αιώνα, κατάγεται από τους πολωνικούς λαϊκούς χορούς μαζούρ, κουγιαβάκ και ομπέρεκ.
Ορισμένοι λαϊκοί χοροί είναι το σήμα κατατεθέν μιας χώρας, όπως η ταραντέλα για την Ιταλία, η κάλινκα και η μπαρίνια για τη Ρωσία, ο καζάκ και ο γκόπακ για την Ουκρανία, ο κρακοβιάκ για την Πολωνία και ο τσάρντας για την Ουγγαρία. Άλλοι έχουν εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο, ενσωματώνοντας εθνικά χαρακτηριστικά διαφορετικών περιοχών, όπως η πόλκα και οι τσιγγάνικοι χοροί όπως το φλαμένκο. Υπάρχουν αμέτρητοι στυλ και είδη λαϊκών χορών, αλλά όλα έχουν ένα κοινό στοιχείο: αντανακλούν την ιστορία ενός λαού, την ψυχή και τον χαρακτήρα του.
Χαρακτηριστικά των λαϊκών χορών
Για έναν χορευτή, οι λαϊκοί χοροί έχουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, αφού του δίνουν τη δυνατότητα να μεταμορφωθεί κυριολεκτικά. Μελετώντας τους λαϊκούς χορούς του κόσμου, κατανοούμε και το χρώμα και τα χαρακτηριστικά κάθε εθνότητας: την ευρύτητα της ψυχής του ρωσικού χορού, την ελαφρότητα του ιρλανδικού χορού, την ανδρεία του ουκρανικού, τον ενθουσιασμό του μαυροβούνιου χορού, τη φιλοσοφία του κινεζικού και του ιαπωνικού χορού, τη μοναδικότητα του ελληνικού…
Για τους θεατές, είναι ένα είδος ευκαιρίας να ταξιδέψουμε σε οποιοδήποτε σημείο του πλανήτη, χωρίς να βγουν από την αίθουσα…
Οι λαϊκοί χοροί ή φολκ χοροί είναι οι κινήσεις και ο ρυθμός της ψυχής ενός λαού στο φυσικό περιβάλλον στο οποίο ζούσαν ή ζουν οι άνθρωποι, για να εκφράσουν τα συναισθήματα, τις διαθέσεις και τις παραδόσεις τους. Αυτοί οι χοροί, αρχικά, εκτελούνταν από τους χορευτές για τον εαυτό τους και, στη συνέχεια, για το κοινό. Πολλοί λαϊκοί χοροί έχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα, έχοντας υποστεί μια ορισμένη εξέλιξη.
Οι ευρωπαϊκοί λαϊκοί χοροί διακρίνονται για τη μεγάλη ποικιλία των κοστουμιών, τη δυναμική και τις κινήσεις που είναι χαρακτηριστικές για τη μία ή την άλλη γεωγραφική περιοχή.
Οι ελληνικοί χοροί από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα
Ο χορός αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα εκφραστικά μέσα και χρονολογικά έπεται του τραγουδιού. Στην αρχαία Ελλάδα, η λέξη ‘χορός’ αναφερόταν και στον χορό της τραγωδίας, αλλά και στον τόπο όπου χόρευαν. Σήμερα, χορός ονομάζεται το σύνολο των ρυθμικών κινήσεων και συσπάσεων του σώματος, αυτό που ονομαζόταν στην αρχαιότητα όρχηση ή χορεία.
Εκείνη την εποχή, ο χορός ήταν και ένα από τα βασικότερα στοιχεία της εκπαίδευσης των νέων, ένας τρόπος εκπαίδευσης των παιδιών για τα κοινωνικά ήθη και τρόπους, και τον θεωρούσαν ζωτικής σημασίας για τη φυσική και συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών.
Η Τερψιχόρη, μία από τις εννέα Μούσες, ήταν η προστάτιδα του χορού, που ήταν αναπόσπαστο μέρος τόσο του ιδιωτικού όσο και του δημόσιου βίου.
Με τον χορό σηματοδοτούνταν πλήθος εορτές, τελετές και δραστηριότητες συγκεκριμένων ομάδων, όπως κοινότητες κυνηγών, τελετές ενηλικίωσης, γάμου, θανάτου, ψυχαγωγίας, χορευτικές εορτές και θρησκευτικές δραστηριότητες.
Στην αρχαία Σπάρτη, ο χορός αποτελούσε μέρος της σκληρής στρατιωτικής εκπαίδευσης των νέων Σπαρτιατών. Oι θρησκευτικοί χοροί αποτελούσαν μέρος των θρησκευτικών τελετών και μυστηρίων , ενώ στις θεατρικές παραστάσεις επαγγελματίες χορευτές, δηλαδή οι ορχηστές, εκτελούσαν τους χορούς στην τραγωδία, στην κωμωδία και στο σατυρικό δράμα. Ακόμα και η προετοιμασία για τους αγώνες και τους πολέμους περιελάμβανε πολεμικούς χορούς. Στον ιδιωτικό τους βίο, οι αρχαίοι Έλληνες χόρευαν στα συμπόσια και στους γάμους, ενώ για να αποχαιρετήσουν τους νεκρούς, οι θρηνωδοί εκτελούσαν τους χορούς του πένθους.
Στους σύγχρονους νεοελληνικούς χορούς, τους λεγόμενους παραδοσιακούς, συναντώνται ρυθμοί και μουσικά μοτίβα της αρχαίας Ελλάδας. Οι παραδοσιακοί χοροί διαιρούνται ουσιαστικά σε δυο κατηγορίες: στους «συρτούς» και στους «πηδηκτούς».
Η ονομασία του κάθε χορού συνήθως σχετίζεται με τον τόπο καταγωγής του (ο συρτός-καλαματιανός, ο μακεδονικός κ.ά.) ή έχει την ονομασία κύριων προσώπων (ο Μενούσης, ο Μανέτας). Επίσης, μπορεί να παίρνει την ονομασία του από τις διάφορες εποχές (ο πασχαλινός χορός) ή να προέρχεται από ονομασίες επαγγελμάτων (ο χορός των σφουγγαράδων) κ.ο.κ.
Οι ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί παρουσιάζουν αξιοσημείωτη ποικιλία από παραλλαγές και επηρεάζονται μορφολογικά από τον τόπο καταγωγής τους. Κάθε περιοχή ή χωριό της Ελλάδας έχει τους δικούς του χορούς, οι οποίοι διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή ή ακόμη και από χωριό σε χωριό. Αυτή η διαφορά των χορών οφείλεται σε λόγους όπως το κλίμα, ο τρόπος ζωής των κατοίκων, οι πόλεμοι και οι καταστροφές και άλλοι. Είναι γνωστό ότι οι χοροί της ηπειρωτικής Ελλάδας έχουν «βαρύ» ύφος και γι’ αυτό αποκαλούνται συχνά και «λεβέντικοι», σε αντίθεση με αυτούς της νησιωτικής Ελλάδας, οι οποίοι είναι περισσότερο «ανάλαφροι» και λυρικοί.
Χωρίζονται σε διάφορες κατηγορίες, ανάλογα με το θέμα, το σχήμα, το φύλο, τον τόπο.
Ανάλογα με το θέμα τους χωρίζονται σε:
- Θρησκευτικούς
- Πολεμικούς ή πυρρίχιους
- Ερωτικούς
- Πολεμο-ερωτικούς χορούς
Ανάλογα με το σχήμα τους χωρίζονται σε:
- Κυκλικούς
- Αντικριστούς χορούς
Τους κυκλικούς χορούς τους συναντάμε σε ανοικτό κύκλο και πιο σπάνια σε κλειστό. Αντικριστοί χοροί ή καρσιλαμάδες λέγονται οι χοροί, όπου οι χορευτές στέκονται αντικριστά σε δυο σειρές απέναντι-αντικριστά.
Υπάρχουν βέβαια και χοροί όπως το ζεϊμπέκικο, που χορεύονται από ένα άτομο, ή ο χορός των μαχαιριών, που χορεύεται από δύο άτομα.
Ανάλογα με το φύλο χωρίζονται σε:
- Ανδρικούς
- Γυναικείους
- Μικτούς
Ανάλογα με τον τόπο, χωρίζονται σε:
- Πανελλήνιους ή εθνικούς
- Τοπικούς
Οι εθνικοί χοροί είναι ο συρτός-καλαματιανός και ο τσάμικος ή κλέφτικος. Τοπικοί χοροί είναι οι ηπειρώτικοι, οι θρακιώτικοι, οι νησιώτικοι, οι κρητικοί, οι χοροί της Μακεδονίας, οι ποντιακοί και άλλοι.
Ο κάθε χορός χορεύεται διαφορετικά, έχει τη δική του μουσική και το όνομά του έχει κάποια σημασία.
Υπάρχουν βέβαια και κάποιοι χοροί, όπως της βόρειας Ελλάδος, οι οποίοι φέρουν αλληλεπιδράσεις με χορούς των γειτονικών λαών (βαλκανικών) και χορεύονται με διάφορες κατά τόπους παραλλαγές σε όλη τη βαλκανική περιοχή. Σε άλλες περιπτώσεις, όπως σε μερικά νησιά, η αλληλεπίδραση προέρχεται από την ύπαρξη της εκάστοτε δύναμη κατοχής (Ενετοκρατία, Φραγκοκρατία, Τουρκοκρατία).
