Μετάφραση και επιμέλεια: Αλία Ζάε
Διαβάζοντας την «Ιλιάδα», δεν αργούμε να καταλάβουμε ότι ο Αχιλλέας και ο Έκτορας είναι δυο ήρωες που αντιπαρατίθενται και που προορίζονται να αντιμετωπίσουν ο ένας τον άλλον στη μάχη. Η μονομαχία τους προοικονομείται με πολλούς τρόπους στο ομηρικό έπος και πλανάται συνεχώς κατά κάποιον τρόπο στον αέρα, πάνω από τα ‘ψηλά τείχη της Τροίας’ και πάνω από τη ‘γεμάτη ψάρια θάλασσα’ στα νώτα των Αχαιών.
Οι μορφές όμως των δυο ηρώων δεν αντιπροσωπεύουν μόνο δυο γενναίους πολεμιστές, αλλά παρουσιάζουν και δυο διαφορετικούς τύπους αρρενωπότητας. Οι ομοιότητές τους δεν είναι λίγες: η ανταγωνιστική, επιθετική, βίαιη συμπεριφορά τους όταν πολεμούν και ο τρόμος που κι οι δυο σκορπούν ισόποσα στο πεδίο της μάχης είναι χαρακτηριστικά κοινά. Τα κίνητρά τους ωστόσο είναι διαφορετικά. Ο μεν Αχιλλέας επιτίθεται και εκδικείται, ο Έκτορας αμύνεται της πόλης και του λαού του.
Η μήνις του Αχιλλέα
Το θέμα της Ιλιάδας δεν είναι τόσο ο Τρωικός πόλεμος, όσο η μήνις – η οργή – του Αχιλλέα. Το έπος διαδραματίζεται σε διάστημα 51 μόλις ημερών, κατά το τελευταίο έτος του πολέμου, και αφορά τον θυμό του ημίθεου ήρωα απέναντι στον αρχιστράτηγο Αγαμέμνονα που του πήρε τη σκλάβα, την απόσυρσή του κατόπιν από τις μάχες και τελικά την επιστροφή του για να εκδικηθεί τον θάνατο του αγαπημένου του φίλου.
Το έπος αρχίζει με αυτούς τους στίχους:
«Μῆνιν ἄειδε, θεά, Πηληιάδεω Ἀχιλῆος
οὐλομένην, ἣ μυρί’ Ἀχαιοῖς ἄλγε’ ἔθηκε,
πολλὰς δ’ ἰφθίμους ψυχὰς Ἄϊδι προΐαψεν
ἡρώων, αὐτοὺς δὲ ἑλώρια τεῦχε κύνεσσιν
οἰωνοῖσί τε πᾶσι· Διὸς δ’ ἐτελείετο βουλή·
ἐξ οὗ δὴ τὰ πρῶτα διαστήτην ἐρίσαντε
Ἀτρεΐδης τε ἄναξ ἀνδρῶν καὶ δῖος Ἀχιλλεύς.»
Δηλαδή:
«Τη μάνητα, θεά, τραγούδα μας του ξακουστού Αχιλλέα,
ανάθεμά τη, πίκρες που ‘δωκε στους Αχαιούς περίσσιες
και πλήθος αντρειωμένες έστειλε ψυχές στον Άδη κάτω
παλικαριών, στους σκύλους ρίχνοντας να φάνε τα κορμιά τους
και στα όρνια ολούθε —έτσι το θέλησε να γίνει τότε ο Δίας—
απ’ τη στιγμή που πρωτοπιάστηκαν και χώρισαν οι δυο τους,
του Ατρέα ο γιος ο στρατοκράτορας κι ο μέγας Αχιλλέας.»
(μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή)
Η φιλονικία του Αχιλλέα με τον Αγαμέμνονα κοστίζει – ανάθεμά τη – πολλές ζωές στους Αχαιούς. Εγκαταλείποντας τον πόλεμο – αυτός, ο δυνατότερος πολεμιστής τους – αφήνει την ελληνική παράταξη σημαντικά αποδυναμωμένη.
Στις περισσότερες ραψωδίες, ο Αχιλλέας παρουσιάζεται έρμαιο των συναισθημάτων του: του θυμού, της μνησικακίας, της εκδικητικότητας… Περνά τις μέρες μέσα στη σκηνή του, αναμασώντας την προσβολή που νιώθει πως του έκανε ο Αγαμέμνων. Οι ικεσίες των συντρόφων του δεν τον συγκινούν, δεν μετριάζουν την οργή του ούτε αλλάζουν τη γνώμη του.
Χρειάζεται να σκοτωθεί ο Πάτροκλος, για να αποφασίσει ο Αχιλλέας να επιστρέψει στο πεδίο των μαχών. Το κίνητρό του όμως είναι και πάλι η εκδίκηση. Πόνος και τυφλή οργή, που στρέφονται κατά των αντιπάλων, ζητώντας αίμα για να απαλύνουν. Κυρίως το αίμα του Έκτορα, του δολοφόνου του προσφιλούς προσώπου.
Η επιθετικότητα του Αχιλλέα είναι σαρωτική και καταστροφική, όχι μόνο για τους Τρώες αλλά και για τους Έλληνες, καθώς κατευθύνεται από τα πάθη του και είναι παράλογη και ανεξέλεγκτη.
Εν τέλει, οι δυο αντίπαλοι συναντούν ο ένας τον άλλον και αναμετρώνται.
Η αυτοθυσία του Έκτορα
Το αντίπαλο δέος του Αχιλλέα, ο γιος του βασιλιά Πριάμου, έχει πολλά κοινά σημεία με τον γιο της θεάς Θέτιδας. Εξίσου ατρόμητος πολεμιστής, ο Έκτορας είναι ο ‘πύργος της Τροίας’, αυτός που απωθεί μόνος του τα στίφη των εχθρών και εμπνέει στον λαό του θάρρος και δύναμη. Ο Όμηρος τον παρομοιάζει με λιοντάρι και με δυνατό δυτικό άνεμο και τον αποκαλεί κορυθαίολο, δηλαδή ‘λοφοσείστη’.
Είναι ο τρόμος των Αχαιών, αυτός που παραλίγο να τους ρίξει στη θάλασσα και να τους κάψει τα καράβια.
Όμως ο Έκτορας είναι κάτι παραπάνω από άγριος μαχητής. Η κυριότερη διαφορά του με τον Αχιλλέα συνίσταται στο ότι διαθέτει και μια τρυφερή, ήπια πλευρά, που εκφράζεται μακριά από τη μάχη, με τους δικούς του εντός των τειχών της πόλης. Μέσα στην Τροία είναι ευγενής και ήρεμος. Μιλά όμορφα ακόμα και στην Ελένη, την πηγή των δεινών τους. Απέναντι στη γυναίκα του Ανδρομάχη και στον γιο τους Αστυάνακτα δείχνεται γεμάτος φροντίδα.
Στη ραψωδία Ζ΄, περιγράφεται η συνάντησή τους στον πύργο, όπου η Ανδρομάχη είχε σκαρφαλώσει μαζί με το παιδί τους, φοβούμενη ότι ο άντρας της είχε σκοτωθεί στη μάχη:
«ἥ οἱ ἔπειτ’ ἤντησ’, ἅμα δ’ ἀμφίπολος κίεν αὐτῇ
Ζ 400παῖδ’ ἐπὶ κόλπῳ ἔχουσ’ ἀταλάφρονα νήπιον αὔτως
Ἑκτορίδην ἀγαπητὸν ἀλίγκιον ἀστέρι καλῷ […]
ἤτοι ὃ μὲν μείδησεν ἰδὼν ἐς παῖδα σιωπῇ·
Ζ 405Ἀνδρομάχη δέ οἱ ἄγχι παρίστατο δάκρυ χέουσα,
ἔν τ’ ἄρα οἱ φῦ χειρὶ ἔπος τ’ ἔφατ’ ἔκ τ’ ὀνόμαζε· […]
Τὴν δ’ αὖτε προσέειπε μέγας κορυθαίολος Ἕκτωρ·
ἦ καὶ ἐμοὶ τάδε πάντα μέλει γύναι· ἀλλὰ μάλ’ αἰνῶς
αἰδέομαι Τρῶας καὶ Τρῳάδας ἑλκεσιπέπλους,
αἴ κε κακὸς ὣς νόσφιν ἀλυσκάζω πολέμοιο·
οὐδέ με θυμὸς ἄνωγεν, ἐπεὶ μάθον ἔμμεναι ἐσθλὸς
Ζ 445αἰεὶ καὶ πρώτοισι μετὰ Τρώεσσι μάχεσθαι
ἀρνύμενος πατρός τε μέγα κλέος ἠδ’ ἐμὸν αὐτοῦ.
εὖ γὰρ ἐγὼ τόδε οἶδα κατὰ φρένα καὶ κατὰ θυμόν·
ἔσσεται ἦμαρ ὅτ’ ἄν ποτ’ ὀλώλῃ Ἴλιος ἱρὴ
καὶ Πρίαμος καὶ λαὸς ἐϋμμελίω Πριάμοιο.
Ζ 450ἀλλ’ οὔ μοι Τρώων τόσσον μέλει ἄλγος ὀπίσσω,
οὔτ’ αὐτῆς Ἑκάβης οὔτε Πριάμοιο ἄνακτος
οὔτε κασιγνήτων, οἵ κεν πολέες τε καὶ ἐσθλοὶ
ἐν κονίῃσι πέσοιεν ὑπ’ ἀνδράσι δυσμενέεσσιν,
ὅσσον σεῦ, ὅτε κέν τις Ἀχαιῶν χαλκοχιτώνων
Ζ 455δακρυόεσσαν ἄγηται ἐλεύθερον ἦμαρ ἀπούρας·
καί κεν ἐν Ἄργει ἐοῦσα πρὸς ἄλλης ἱστὸν ὑφαίνοις…»
(στίχοι 399-456)
Δηλαδή:
«που τότε τον απάντησε με την τροφόν σιμά της,
οπού βαστούσε το μικρό μονάκριβο παιδί της,
τον Εκτορίδην, όμοιον με εύμορφον αστέρα· […]
Εκείνος χαμογέλασε κοιτώντας το παιδί του
ήσυχα· κι απ’ το χέρι του πιασμένη η Ανδρομάχη
εδάκρυσε και του ‘λεγεν: […]
«Όλα τα αισθάνομαι κι εγώ, γυνή μου, αλλά φοβούμαι
και των ανδρών το πρόσωπο και των σεμνών μητέρων,
αν μ’ έβλεπαν ως άνανδρος να φεύγω από την μάχην·
ούδ’ η καρδιά μου θέλει το, που μ’ έμαθε να είμαι
γενναίος πάντοτε κι εμπρός να μάχομαι των Τρώων
χάριν της δόξας του πατρός και της δικής μου ακόμη·
ότ’ είναι τούτο φανερό στα βάθη της ψυχής μου·
θα φθάσ’ η μέρα να χαθεί κι η Ίλιος η αγία
και ο Πρίαμος ο δυνατός με όλον τον λαόν του.
Αλλά των Τρώων η φθορά δεν με πληγώνει τόσο
και του πατρός μου ο θάνατος και της σεμνής μητρός μου
και των γλυκών μου αδελφών, οπού πολλοί και ανδρείοι
από τες λόγχες των εχθρών θα κυλισθούν στο χώμα
όσ’ ο καημός σου, όταν κανείς των Αχαιών σε πάρει
εις την δουλείαν, ενώ συ θα οδύρεσαι, θα κλαίεις,
εις τ’ Άργος ξένον ύφασμα θα υφαίνεις προσταγμένη·…»
(μετάφραση Ι. Πολυλά)
Στο παραπάνω απόσπασμα, βλέπουμε πόσο ο Έκτορας νοιάζεται για τους δικούς του και με πόσο παρηγορητικά λόγια απευθύνεται στην τρομαγμένη γυναίκα του. Ο Όμηρος περιγράφει επίσης πώς παίζει με το παιδί του, απολαμβάνοντας τις τελευταίες στιγμές μαζί του, γεμάτος στοργή και κατανόηση.
Η εμπλοκή του Έκτορα στον πόλεμο δεν οφείλεται σε δική του εμπάθεια ούτε είναι προσωπική του επιλογή. Ο πόλεμος ήρθε στο σπίτι του – έστω και μέσω του αδερφού του – και το καθήκον του είναι να υπερασπιστεί τα τείχη της πόλης, το λαό του και τα αγαπημένα του πρόσωπα.
Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο Έκτορας δείχνει πραγματική ανδρεία και αυτοθυσία, χρησιμοποιώντας τη δύναμή του για αμυντικούς λόγους, χωρίς να τη στρέφει ενάντια στους αδύναμους, αλλά προστατεύοντας αυτούς που αγαπά.
Αντίθετα, ο Αχιλλέας δεν χρησιμοποιεί τη δύναμή του για να ωφελήσει τους άλλους ούτε την ελέγχει. Τα κίνητρά του είναι εγωιστικά και αφορούν αποκλειστικά την ικανοποίηση των διαθέσεών του.
Στην εποχή μας, μια συμπεριφορά σαν του Αχιλλέα ίσως αποκαλούνταν ‘τοξική αρρενωπότητα’, η οποία περιγράφεται ως «συμβατική άποψη για τον ανδρισμό, που θεωρεί αναπόσπαστα χαρακτηριστικά του τη δύναμη και την κυριαρχικότητα και εμποδίζει το άτομο να ζει αρμονικά με τους άλλους ή ακόμα και βλάπτει την ψυχική του υγεία». Η τοξική αρρενωπότητα αφορά «αντρικές συμπεριφορές σεξουαλικής και ψυχολογικής παραβίασης, επίδειξη ισχύος, εκδηλώσεις βίας και κακοποιητικές συμπεριφορές όλων των μορφών».
Είναι, με άλλα λόγια, ο κακώς εννοούμενος ανδρισμός, ο εγκλωβισμένος στα κλισέ και τις κοινωνικές πιέσεις, ο οποίος τρεφόμενος από τον εγωισμό του υποκειμένου στρέφεται τελικά όχι μόνο ενάντια στους άλλους αλλά και ενάντια στον ίδιο του τον εαυτό.
Ο ανδρισμός και η αρρενωπότητα δεν είναι εγγενώς κακά. Κάθε φύλο έχει τα χαρακτηριστικά του, που κάποιο λόγο έχουν που υπάρχουν. Η εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας εξαρτάται σε έναν βαθμό και από το πόσο καλά οι άντρες και οι γυναίκες εναρμονίζονται με τους ρόλους τους, που σχετίζονται με τις ιδιαιτερότητες της φύσης τους. Πάνω απ’ όλα όμως η ευημερία μιας κοινωνίας εξαρτάται από την ανιδιοτέλεια κάθε ατόμου ανεξαρτήτως φύλου, από την ευγένεια που είμαστε ικανοί να δείχνουμε ο ένας προς τον άλλον και από την καλή προαίρεσή μας.
Ας είναι οι ρόλοι οδηγοί και όχι δεσμοφύλακες και ας βρούμε έναν τρόπο μέσα από την καρδιά μας να συνδυάσουμε την κοινωνική αρμονία με τις ατομικές μας ιδιαιτερότητες, χωρίς κανέναν να προσβάλλουμε ή να υποτιμούμε. Ακόμα κι αν διαφωνούμε.
