Τρίτη, 19 Μαρ, 2024
Λώρενς Άλμα Ταντέμα, «Διαβάζοντας Όμηρο», Μουσείο Τέχνης Φιλαδέλφειας, ΗΠΑ. (Public Domain)

«Οδύσσεια»: οι περιπέτειες ενός σπιτιού χωρίς πατέρα

 

Μέσα στ’ άλλα, η «Οδύσσεια» πραγματεύεται και το ζήτημα της τάξης που καλείται να φέρει ένας πατέρας στο σπίτι του.

Του Walker Larson

Μετάφραση και επιμέλεια: Αλία Ζάε

Συνήθως, όταν σκεφτόμαστε την «Οδύσσεια», το μυαλό μας πηγαίνει στις περιπέτειες του Οδυσσέα, στα μυθολογικά τέρατα που συνάντησε και στα βάσανα που πέρασε στις θάλασσες. Οι εικόνες του τυφλού Κύκλωπα που επιτίθεται με ογκόλιθους στο καράβι του Οδυσσέα, το τεράστιο στόμα της Χάρυβδης που αναρουφά τα «μαύρα σαν το κρασί» νερά και η πάλη του Οδυσσέα με τα κύματα της οργής του Ποσειδώνα είναι συνήθως οι πιο ισχυρές εντυπώσεις που μας αφήνει το ομηρικό έπος του 8ου – 7ου αιώνα π.Χ., όταν το γνωρίζουμε έμμεσα, δηλαδή μέσω κινηματογραφικών μεταφορών και άλλων διασκευών.

Ωστόσο, οι περιπέτειες και τα τέρατα δεν είναι το κυρίως θέμα της «Οδύσσειας». Η εξιστόρηση τους από τον Οδυσσέα στους Φαίακες δεν καταλαμβάνει παρά μόνο 4 από τις 24 συνολικά ραψωδίες (ι’-μ’). Το κυρίαρχο αντικείμενο της «Οδύσσειας» είναι ο νόστος, εξωτερικός και εσωτερικός, του ήρωα, ο οποίος είναι όχι μόνον ‘πολύμητις’ (εύστροφος, εφευρετικός και με πολλή φρόνηση) και ‘πολύτλας’ (χιλιοβασανισμένος), αλλά και πολυεπίπεδος.

Ο Οδυσσέας δεμένος στο κατάρτι του πλοίου του ακούει το τραγούδι των Σειρήνων.

 

Ο Οδυσσέας ξεκινά το ταξίδι της επιστροφής στο νησί του μετά από το τέλος του Τρωικού πολέμου και την καταστροφή της Τροίας. Παρακινείται από τον πόθο να ξαναβρεί ό,τι άφησε πίσω του: την πατρίδα και το σπίτι του, το χώμα που τον γέννησε, τη γυναίκα και τον γιο του πρωτίστως.

Όταν συναντά τη Ναυσικά στο νησί των Φαιάκων και της μιλά με λόγια γλυκά για να μην τη φοβίσει, αφού της διηγείται με συντομία πώς ναυάγησε στη χώρα της και την παρακαλεί να του δώσει ένα ρούχο να σκεπαστεί, της εύχεται οι θεοί να της το ανταποδώσουν πολλαπλά, δίνοντάς της όσα επιθυμεί μαζί με οικογενειακή ευτυχία και ομόνοια:

«…γιατί δεν υπάρχει πράγμα καλύτερο και ανώτερο απ’ αυτό, όταν ο άντρας κι η γυναίκα διευθύνουν το σπίτι έχοντας τις ίδιες γνώμες – έτσι πολύ θα θλίβονται οι εχθροί, θα χαίρονται οι φίλοι, μα πιο πολύ οι ίδιοι θα το νιώθουν.»1

Από τα παραπάνω λόγια του μπορούμε να καταλάβουμε τη βαθιά επιθυμία του για την οικογένειά του. Αν κι έφυγε από την Τροία ως πολέμαρχος, στην πορεία ‘αναγκάστηκε’ να αφήσει αυτό τον ρόλο πίσω του ώστε να μπορέσει να αποκατασταθεί ως βασιλιάς της Ιθάκης και σύζυγος της Πηνελόπης. Επιπλέον, έχει κι έναν νέο ρόλο να αναλάβει: αυτόν του πατέρα του Τηλέμαχου, τον οποίον άφησε αγέννητο ακόμα βρέφος και ξαναβρίσκει νέον άντρα. Η εικοσαετής απουσία του καθιστά την καταγωγή του Τηλέμαχου αμφισβητήσιμη ακόμα κι από τον ίδιο.2

Προβλήματα στο σπίτι

Ένα από τα ζητήματα που πραγματεύεται η «Οδύσσεια» είναι και οι προβληματικές καταστάσεις που μπορεί να προκύψουν όταν ένα ζευγάρι αναγκάζεται να χωριστεί, όταν τα παιδιά μεγαλώνουν χωρίς πατέρα κι όταν ένας λαός μένει ακέφαλος.

Κατά τη διάρκεια της πολυετούς απουσίας του Οδυσσέα, τα πράγματα στην πατρίδα του, την Ιθάκη, δεν πάνε και τόσο καλά. Οι άνθρωποι τον έχουν πια για νεκρό, αφήνοντας το περιθώριο στους μνηστήρες να πολιορκούν τη σύζυγό του και τον θρόνο.

Οι μνηστήρες, νεαροί φιλόδοξοι άντρες από την Ιθάκη και τα γύρω νησιά, δεν διστάζουν να εγκατασταθούν στο σπίτι του Οδυσσέα κατασπαταλώντας την περιουσία του. Η Πηνελόπη κι ο Τηλέμαχος είναι ανήμποροι να τους διώξουν και να εμποδίσουν την προσβολή.

«… μπήκαν κι οι μνηστήρες που ήτανε γεμάτοι θρασύτητα. Αυτοί κατόπι κάθιζαν στη σειρά σε καθίσματα και θρόνους, ενώ οι κήρυκες τους έχυναν νερό στα χέρια και δούλες κουβαλούσαν άφθονα ψωμιά μέσα σε κάνιστρα [και νέοι εγέμισαν ως απάνω τους κρατήρες με κρασί]. Κι αυτοί άπλωσαν τα χέρια τους στα φαγητά που περίμεναν έτοιμα μπροστά τους. Μα όταν πια οι μνηστήρες χόρτασαν από πιοτό και φαγητό, άλλες φροντίδες στο μυαλό τους είχαν, το τραγούδι δηλαδή και το χορό – γιατί αυτά είναι που συμπληρώνουνε το γεύμα…»3

Οι μνηστήρες δεν σκέφτονται παρά μόνο πώς θα διασκεδάσουν. Είναι μια ακραία μορφή της ‘αρμένικης βίζιτας’, του επισκέπτη που επιβαρύνει τον οικοδεσπότη με την παρατεταμένη παρουσία του. Στην αρχαία Ελλάδα, όπου η φιλοξενία ήταν ύψιστη αρχή και αρετή υπό την προστασία του ίδιου του Δία, η κατάχρησή της και η καταστρατήγηση των άγραφων νόμων της είχαν πολύ μεγαλύτερη βαρύτητα απ’ ό,τι ίσως στην δική μας εποχή.

Για τους Έλληνες των αρχαίων χρόνων, η φιλοξενία ήταν ιερή. Οι κανόνες της ήταν συγκεκριμένοι και απαραβίαστοι, δοσμένοι από τους θεούς. Οι άνθρωποι πίστευαν επίσης ότι οι επισκέπτες ήταν σταλμένοι από τους θεούς ή ίσως ότι ήταν και οι ίδιοι θεοί μεταμορφωμένοι, καθώς κάτι τέτοιο ήταν αρκετά συνηθισμένο στον αρχαίο κόσμο, όπως φαίνεται και από τα ομηρικά έπη. Γι’ αυτό και οι οικοδεσπότες δέχονταν κάθε επισκέπτη και τον φρόντιζαν με φαγητό και ποτό πριν τον ρωτήσουν ποιος είναι. Μόνον αφότου είχε φάει κι είχε πιει, μιλούσε ο επισκέπτης για τον εαυτό του, διηγούνταν την ιστορία του και εξηγούσε την παρουσία του εκεί. Επίσης, για να του ευχηθούν καλό κατευόδιο και ως αναμνηστικά, οι οικοδεσπότες πρόσφεραν δώρα στους απερχόμενους επισκέπτες. Αντίστοιχα, οι επισκέπτες σέβονταν και τιμούσαν τους οικοδεσπότες τους, φροντίζοντας να μην τους γίνουν βάρος.

Οι μνηστήρες όμως περιφρονούν τα πατροπαράδοτα έθιμα και δεν υπήρχε κανείς να τους υποχρεώσει να επιδείξουν καλή συμπεριφορά. Στην Ιθάκη επικρατούσε χάος.

Τζον Ουίλιαμ Γουώτερχαουζ, «Η Πηνελόπη και οι μνηστήρες», 1911-12. (Public Domain)

 

Στην Ιθάκη επικρατούσε χάος και κανείς δεν μπορούσε να επιβάλλει στους μνηστήρες να φερθούν με ευπρέπεια και με τον οφειλόμενο στη βασίλισσα και στον απόντα βασιλιά σεβασμό.

Πώς όμως έφτασαν αυτοί οι νέοι να γίνουν τόσο ξεδιάντροποι και να φέρονται με τόση θρασύτητα, αδιάφοροι για τις ιερές παραδόσεις του τόπου τους; Η έλλειψη του πατέρα ίσως να είναι μια εξήγηση για την κατάσταση αυτή.

Ο Οδυσσέας δεν ήταν φυσικά ο μόνος άντρας που άφησε την Ιθάκη για να ακολουθήσει τους υπόλοιπους Αχαιούς στον Τρωικό πόλεμο. Μια ολόκληρη γενιά αντρών άφησαν τα παιδιά και τις γυναίκες τους πίσω για να εκστρατεύσουν μαζί του πριν από είκοσι χρόνια. Μια ολόκληρη γενιά παιδιών μεγάλωσε και ανδρώθηκε στερημένη της πατρικής καθοδήγησης.

Χωρίς την εμπειρία, τη γνώση και τη σοφία των μεγαλυτέρων τους, οι περισσότεροι νέοι της Ιθάκης απέτυχαν να ωριμάσουν σε φρόνιμους, ‘πεπνυμένους’, άντρες (σε αντίθεση με τον Τηλέμαχο). Παρέμειναν προσκολλημένοι στο εγωιστικό κυνήγι των εφηβικών απολαύσεων, αδιάφοροι για την ευσέβεια, την τιμή και τα προγονικά έθιμα, όπως η φιλοξενία.

Στον δρόμο για την ωριμότητα

Ο ρόλος του πατέρα στην πορεία των γιων του προς την ωριμότητα είναι κεφαλαιώδης, ιδίως όσον αφορά τη μετάδοση της γνώσης των ηθών της κοινότητας και την είσοδο των νέων σε αυτήν ως άντρες πια. Ένας καλός πατέρας θα βοηθήσει τους γιους του να βρουν τη θέση τους μέσα στην κοινότητα και θα τους διδάξει πώς να χρησιμοποιούν τη δύναμη και τις ικανότητές του για το καλό, για να προσφέρουν και να προστατεύουν κι όχι για να εκμεταλλεύονται τους πιο αδύναμους.

Μεγαλώνοντας μόνα, τα αγόρια δεν γνωρίζουν πώς να ανδρωθούν σωστά και χάνουν ή, ακόμα χειρότερα, περιφρονούν τους δεσμούς τους με το παρελθόν. Χωρίς το παράδειγμα ενός πατέρα που τιμά τα προγονικά ήθη – είτε λόγω της απουσίας του είτε λόγω της αήθειάς του – είναι εύκολο τα αγόρια να θεωρήσουν ότι οι παραδόσεις δεν είναι και τόσο σημαντικές.

Η αλήθεια αυτή που μας κληροδοτεί ο Όμηρος από το μακρινό παρελθόν με τη σοφία και τη διεισδυτικότητά του είναι διαχρονική και μπορούμε να διαπιστώσουμε την ισχύ της ακόμα και στις μέρες μας. Δεδομένης της κατάστασης στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, όπου ο αριθμός των παιδιών που μεγαλώνουν χωρίς πατέρα είναι μεγάλος και επιπλέον παρουσιάζει συνεχώς αυξητικές τάσεις, η παραπάνω διαπίστωση είναι ιδιαίτερα ανησυχητική.

Όπως οι μνηστήρες στην ομηρική Ιθάκη, οι νέοι της εποχής μας έχουν χάσει κάθε δεσμό με τις πολιτισμικές παραδόσεις τους. Στερημένοι ιδανικών, βάσης και κατεύθυνσης, γίνονται εύκολη λεία των βίαιων μηνυμάτων των βιντεοπαιχνιδιών και της πορνογραφίας. Πέραν της φυσικής απουσίας όμως, η γενικότερη απαξίωση του πατρικού ρόλου κοστίζει επίσης στις κοινωνίες μας πολλά: είμαστε καταδικασμένοι να βλέπουμε να χάνονται σιγά σιγά πολιτισμικοί θησαυροί, αξίες, αρχές, γνώσεις και σοφία αιώνων, διαμορφωμένοι και συγκεντρωμένοι από τις απαρχές του ανθρώπινου πολιτισμού.

Ωστόσο, ο Όμηρος δεν μας εγκαταλείπει σε μια άναρχη, χαοτική κοινωνία. Στο έπος του, ο νόστος του Οδυσσέα βάζει τέλος στο χάος και αποκαθιστά την τάξη. Σημαντικότερος σύμμαχός του, εκτός από την Αθηνά και τον Δία, ο γιος του Τηλέμαχος, ο οποίος γεννημένος λίγο μετά την αναχώρηση του πατέρα του για την Τροία, έχει φτάσει στην ηλικία των είκοσι χρόνων, έχοντας μάλιστα καταφέρει να αποφύγει τα ελαττώματα της ορφανής από πατέρα γενιάς του.

Tομά Ντεζώρζ, «Ο Οδυσσέας σκοτώνει τους μνηστήρες», 1812. Μουσείο Roger Quilliot, Ωβέρνη (Γαλλία) (Cropped image, Sailko/CC BY 3.0)

 

Στο πλευρό του πατέρα του, ο Τηλέμαχος βοηθά τον Οδυσσέα να αντιμετωπίσει τους επίδοξους σφετεριστές του οίκου και της περιουσίας του.

Μετά από τη συνάντησή του με τον πατέρα του, ο νεαρός Τηλέμαχος, που ήδη έχει δεχθεί κι αυτός, όπως κι ο Οδυσσέας, πολλές φορές τη σοφή καθοδήγηση και βοήθεια της Αθηνάς, γίνεται πιο αποφασιστικός και ικανός να σταθεί άξια στο πλευρό του Οδυσσέα. Όταν έρχεται η στιγμή να αντιμετωπίσουν τους μνηστήρες, ο Οδυσσέας μπορεί να βασιστεί στη βοήθεια του γιου του.

Η εικόνα της επανασύνδεσης πατέρα και γιου που ζωγραφίζει ο Όμηρος είναι ιδιαίτερα συγκινητική. Οι δυο πρωταγωνιστές της σκηνής δεν νιώθουν την ανάγκη να συγκρατήσουν τα συναισθήματά τους και εκφράζουν τη συγκίνησή τους ελεύθερα με δάκρυα και θρήνους, «πιο σπαραχτικά κι από τ΄ αγριοπούλια, κι από τους αετούς ή τους γύπες που έχουνε νύχια γυριστά, και που τους άρπαξαν τα μικρά τους οι ξωτάρηδες, προτού να κάμουν φτερούγες – τόσο πονετικά έτρεχαν τα δάκρυα από τα μάτια τους». 4

Η αμοιβαία αγάπη και η εμπιστοσύνη τους δένουν την ισχυρή συμμαχία τους και αποκαθιστούν σχεδόν άμεσα το δεσμό που δεν είχε μπορέσει να δημιουργηθεί στα χρόνια της απουσίας του Οδυσσέα.

Η αποκατάσταση του μεταξύ τους δεσμού συνεπάγεται και την αποκατάσταση της τάξης: στο παλάτι, το νησί, την κοινωνία. Μένει και σε εμάς να αποφασίσουμε αν θα τοποθετήσουμε, όπως και ο Όμηρος, τις ελπίδες για την αποκατάσταση του πολιτισμού μας στην αποκατάσταση των δεσμών μεταξύ μας, με το παρελθόν και με την κληρονομιά μας.

Κι αν θα τοποθετήσουμε όπως ο Οδυσσέας αδιασάλευτη την πίστη μας στην αρωγή των αθανάτων:

«… θα είναι αρκετή η Αθηνά μαζί με τον πατέρα της το Δία, ή να βρω με το μυαλό μου κανέναν άλλο βοηθό;»

[…] «Έξοχοι υπερασπιστές είναι αυτοί οι δυο που λες, καθώς κάθονται στα σύννεφα ψηλά, κι είναι παντοδύναμοι ανάμεσα στους άλλους ανθρώπους και στους αθάνατους θεούς.» 5

Ο Γουώκερ Λάρσον, κάτοχος Master στην αγγλική φιλολογία, διδάσκει λογοτεχνία και ιστορία σε ιδιωτικό κολλέγιο του Ουινσκόνσιν, όπου μένει με τη σύζυγό του. Κείμενά του έχουν δημοσιευτεί στα The Hemingway Review, Intellectual Takeout και στο Substack του, “TheHazelnut.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ομήρου Οδύσσεια, βιβλίο δεύτερο (δ-ε-ζ), ραψωδία ζ’, σελ. 205 (εκδόσεις Πάπυρος 1957, μετάφραση Γ. Δ. Ζευγώλη)

2. Ομήρου Οδύσσεια, βιβλίο πρώτο (α-β-γ), ραψωδία α’, σελ. 3 (εκδόσεις Πάπυρος 1957, μετάφραση Γ. Δ. Ζευγώλη)

3. Ομήρου Οδύσσεια, βιβλίο πρώτο (α-β-γ), ραψωδία α’, σελ. 31 (εκδόσεις Πάπυρος 1957, μετάφραση Γ. Δ. Ζευγώλη)

4. Ομήρου Οδύσσεια, βιβλίο έκτο (π-ρ-σ), ραψωδία π’, σελ. 529 (εκδόσεις Πάπυρος 1957, μετάφραση Γ. Δ. Ζευγώλη)

5. Ομήρου Οδύσσεια, βιβλίο έκτο (π-ρ-σ), ραψωδία π’, σελ. 531 (εκδόσεις Πάπυρος 1957, μετάφραση Γ. Δ. Ζευγώλη)

ΠΗΓΕΣ

1. https://www.theepochtimes.com/fatherlessness-in-homers-odyssey_4878688.html

2. Ομήρου Οδύσσεια, εκδόσεις Πάπυρος 1957, μετάφραση Γ. Δ. Ζευγώλη

3. https://www.lifo.gr/culture/vivlio/giati-i-omiroy-odysseia-theoreitai-i-oraioteri-istoria-toy-kosmoy-dyo-kathigites

Πως μπορείτε να μας βοηθήσετε ώστε να συνεχίσουμε να σας κρατάμε ενημερωμένους

Ποιος είναι ο λόγος που χρειαζόμαστε την βοήθειά σας για την χρηματοδότηση του ερευνητικού ρεπορτάζ μας; Επειδή είμαστε ένας ανεξάρτητος οργανισμός ειδήσεων που δεν επηρεάζεται από καμία κυβέρνηση, εταιρεία ή πολιτικό κόμμα. Από την ημέρα που ξεκινήσαμε, έχουμε έρθει αντιμέτωποι με προσπάθειες αποσιώπησης της αλήθειας κυρίως από το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Αλλά δεν θα λυγίσουμε. Η ελληνική έκδοση της Epoch Times βασίζεται ολοκληρωτικά στις γενναιόδωρες συνεισφορές σας για να διατηρήσει την παραδοσιακή δημοσιογραφία ζωντανή και υγιή στην Ελληνική γλώσσα. Μαζί, μπορούμε να συνεχίσουμε να διαδίδουμε την αλήθεια.

Σχολιάστε